дekoder | DEKODER

        Ганна Янкута нарадзілася ў 1984 годзе ў Гродна і стала вядомая як аўтарка, перакладчыца і літаратурны крытык. Сярод яе работ — эсэ, шматлікія дзіцячыя кнігі і пераклады раманаў Джэйн Остэн і Салі Руні на беларускую мову. У 2023 годзе яна апублікавала свой дэбютны твор «Час пустазелля» у выдавецтве «Янушкевіч», ён быў высока ацэнены крытыкамі.
        «Каб гаварыць пра Беларусь публічна, трэба добра ўзважваць словы, каб нікому не нашкодзіць», — піша яна ў сваім эсэ для нашага праекта «Беларусь — Зазірнуць у будучыню». Менавіта тыя, хто сёння знаходзіцца ў выгнанні, нібыта могуць свабодна гаварыць аб падзеях у Беларусі. Аднак яны вымушаныя не ўзгадваць імёны тых, хто застаўся ў Беларусі, каб не падвяргаць іх небяспецы. Новая сцяна паміж Беларуссю і беларусамі, якія з’ехалі ў выгнанне, — цэнтральная тэма гэтага тэксту. Ці магчыма беларусам зноў аб’яднацца, калі тыя, хто знаходзіцца па-за межамі краіны, памятаюць толькі Беларусь свайго мінулага і не могуць больш удзельнічаць у паўсядзённым жыцці Беларусі, а значыць, і ў будучыні краіны і яе грамадства?

Deutsche Version

        Мяне даўно цікавіць несупадзенне картаў з тым, што я бачу навокал. Не толькі тых, якія друкуюцца на паперы і, зафіксаваўшы пэўны момант, робяцца недакладнымі, як толькі гэты момант міне, але і інтэрнэт-праграм, якія пастаянна абнаўляюцца і дастасоўваюцца да зменлівай рэчаіснасці. Карты, якія нібыта мусілі б быць схематычнай копіяй свету, насамрэч заўсёды ад яго адстаюць. 
Адлюстраваныя на іх аб’екты знікаюць, а новыя, ужо існыя, не паспяваюць з’явіцца да таго, як мы сутыкнёмся з імі ў сваіх блуканнях. Вось крама — на карце ёсць, а ў рэальнасці няма. Збанкрутавала? Пераехала на іншы адрас? Вось сядзіба ХІХ стагоддзя — ужо знесеная? Вось украінскі горад на лініі фронту — зраўнаваны з зямлёй? Калі на гугл-картах тыцнуць на Мар’інку, можна пабачыць фотаздымкі — дамы, цэрквы, парк. Але яшчэ ў сакавіку 2023 года ў інтэрнэце з’явілася відэа: бясконцыя чорныя палі з руінамі, менавіта так Мар’інка цяпер і выглядае. Карты — гэта акно ў мінулае, а наш свет — гэта свет картаў, на якіх суіснуюць розныя часы.
        Пра прадказанні будучыні можна сказаць прыкладна тое самае.

        ***
        Неўзабаве будзе тры гады, як я з’ехала з Беларусі, і ўжо паўтара года я там не была. Цяпер я жыву ў Польшчы. Яшчэ ў 2022-м мне ўдалося двойчы перасячы беларуска-польскую мяжу, каб сустрэцца з роднымі і вырашыць шэраг спраў, каб пабачыць, чым жыве мая краіна. Тады я трапіла ў Беларусь праз памежны пераход «Баброўнікі — Бераставіца», яго лёгка знайсці на карце. З 10 лютага 2023 года ён не працуе. Памежных пераходаў робіцца ўсё менш, ездзіць у Беларусь — усё рызыкоўней, людзей затрымліваюць і на мяжы, і ўжо дома, праз некалькі дзён пасля вяртання. І я не ведаю, як доўга гэта яшчэ будзе рызыкоўным, як доўга я не змагу туды паехаць.
        Беларусь цяпер я ўяўляю такой, якой убачыла яе паўтара года таму, хоць за гэты час там напэўна шмат чаго змянілася. Краіна змянілася, а маё бачанне яе — не. І калі я ўяўляю вяртанне, то бачу састарэлыя карцінкі — тое, як я жыла некалі ў Мінску. Беларусь ужо жыве ў будучыні, я жыву ў яе мінулым. Я не ведаю, што там адбываецца, — не тое, што пішуць у навінах, а што адбываецца насамрэч. Мы больш не можам жыць у адным часе, прынамсі на нейкі перыяд нашыя будучыні разышліся. Я крочу ў сваю, яна — у сваю. Гэта будучыні, якімі мы не можам адна з адной падзяліцца. Мне ў яе будучыню нельга, а мая ёй нецікавая. 
        І ў нас ёсць толькі мінімальны набор сродкаў, каб уплываць на будучыню адна адной. Напрыклад, у 2023 годзе ў Беларусі ўвялі закон, паводле якога беларускі пашпарт нельга мяняць за мяжой, у амбасадзе, а толькі прыехаўшы ў краіну. Калі тэрмін дзеяння майго пашпарта скончыцца, я больш не змагу атрымаць новы. Так дзяржава хоча на мяне паўплываць, нешта мне давесці. Гэта ўскладняе маё жыццё, але я з гэтым неяк спраўлюся. Мой жа спосаб узаемадзейнічаць з Беларуссю — гэта кнігі. Аднак цяпер калі яны туды і трапяць, то хіба што цішком, кантрабандай. Нашмат прасцей вывезці кнігі з Беларусі, чым увезці ў Беларусь. І я больш не магу быць часткай яе жыцця, мой удзел у ім фільтруецца, тыя, хто мае там уладу, успрымаюць яго як шкодны.
        У тым ліку для гэтага мяжа і існуе.

        ***
        А можа, карты — гэта акно ў будучыню?
        Беларусь суседнічае з пяццю краінамі, самая доўгая наша мяжа — з Расіяй, крыху меншая — з Украінай. Далей ідуць Літва, Польшча і — з ёй у нас мяжа самая кароткая — Латвія. Гэтыя межы вельмі красамоўныя. Беларусь — гэта 1283 кіламетры Расіі, 1084 кіламетры Украіны, каля 679 кіламетраў Літвы, трошкі больш за 398 кіламетраў Польшчы і амаль 173 кіламетры Латвіі (паводле звестак беларускага памежнага камітэта і «Вікіпедыі»). Еўрасаюза ў нас — каля 1250 кіламетраў, крыху менш, чым Расіі, але калі да Еўрасаюза далучыцца Украіна, перавага будзе навідавоку. Аднак мяжа працуе ў абодва бакі. Польшча — гэта трошкі больш за 398 кіламетраў Беларусі (прыкладна 11% ад агульнай даўжыні польскіх дзяржаўных межаў), Расія — гэта 1283 кіламетры Беларусі. У працэнтных суадносінах беларуская мяжа з Расіяй даўжэйшая, чым расійская мяжа — з Беларуссю. Геаграфія бязлітасная. 
        Функцыі мяжы — абмяжоўваць сябе і адмяжоўвацца ад іншых. Дакладна крэсліць свае контуры, не дапускаць пранікнення і ўзаемапранікнення — людзей, ідэяў, уплываў. Рабіць тое, што ўнутры, маналітам, рэччу ў сабе. Чымсьці накшталт турмы. Беларусь — месца з выразна акрэсленымі межамі, жыць у ёй дазволена не ўсім, і нават грамадзянства нічога не гарантуе. Шмат хто апынаецца за яе межамі: межы тычацца не толькі краін, яны разразаюць і нашы супольнасці. Беларускі свет цяпер падзелены на часткі, і не страціць сувязь па-над межамі — з сям’ёй, сябрамі, калегамі — наш цяперашні выклік.
        Мяжа Беларусі з Расіяй адкрытая, на ёй, з пэўнымі выключэннямі, амаль няма памежнага кантролю. Мяжа Беларусі з Украінай — замініраваная. На мяжы Беларусі з Польшчай — плот, на мяжы Беларусі з Літвой — плот, на мяжы Беларусі з Латвіяй — плот. І ўсё ж мы пакуль не зусім не ізаляваныя, хоць і рухаемся ў гэтым кірунку. Каб ізалявацца дарэшты, патрэбна яшчэ шмат высілкаў.

        ***
        Але ёсць будучыня, якую мы можам прадказаць з вельмі высокай ступенню імавернасці. Толькі гэтая будучыня — вельмі далёкая, яе прадказаннем займаюцца дакладныя навукі. Праз 24 тысячы гадоў у Чарнобыльскай зоне ўдвая зменшыцца колькасць радыеактыўнага элемента плутоній-239. Праз 100 000 гадоў карта сузор’яў у небе зменіцца да непазнавальнасці. Праз 250 мільёнаў гадоў усе зямныя мацерыкі зліюцца ў адзіны суперкантынент, які цяпер, з яго далёкага мінулага, мы называем Пангея Проксіма. Прыкладна праз мільярд гадоў Сонца зробіцца ярчэйшым, і акіяны на нашай планеце выпарацца, міне яшчэ колькі мільярдаў — і яно раздзьмецца ў чырвонага гіганта, а пасля скурчыцца ў белага карліка. І калі Зямля на той момант не спапяліцца ў пякельных сонечных хвалях, яна пачне паступова астываць і ўрэшце ператворыцца ў халодны і аточаны змрокам кавалак матэрыі, на якім ужо ніколі не будзе ўмоў для ўзнікнення вядомых нам формаў жыцця.

        ***
        Мова таксама ведае нешта пра будучыню. «Абы не было вайны», — добра вядомая ў Беларусі фраза. Я не помню, каб нехта казаў яе па-руску, нават рускамоўныя. І яшчэ: «Хочаце як ва Украіне?» Калі пра нешта шмат гаворыцца — гэта не проста так, мова рыхтуе прастору да будучыні. Трэба толькі ўважліва слухаць. 

        ***
        Апошнім часам сацыёлагі і палітолагі ўсё часцей пішуць, што будучыня беларускіх пратэстаў ужо наступіла, новая норма ўсталявалася. Свет змяніўся, ён ужо іншы. Але калі зайсці на гугл-карты і тыцнуць на адзін з мінскіх раёнаў, там усё яшчэ можна пабачыць фота з забароненым у Беларусі бел-чырвона-белым сцягам, які лунае над будынкам, быццам 2020 год так і не скончыўся. Тады здавалася, што такія знакі можна будзе вывешваць заўсёды, насуперак любым рэпрэсіям.
        Будучыня распадаецца на фрагменты, як гэты тэкст. Яна пішацца, як верш — бо часам толькі паэзія можа даць рады гэтай рэчаіснасці. 
        Што такое будучыня для палітычных эмігрантаў, уцекачоў? Кінуцца з галавой у вір новага жыцця ці ўсімі сіламі, насуперак абставінам, чапляцца за старое. І многія раз за разам абіраюць другі варыянт, жывуць у мінулым, чакаючы шансу вярнуцца. «Эпоха нас трымае», — гаворым мы. Але гэта не яна нас трымае, гэты мы за яе трымаемся. Мы хочам застацца ў 2020 годзе, наперакор рэальнасці і часазлічэнню. Бо тое, што мы бачым навокал, не адпавядае таму, як мы жывём унутры сябе. І гэтаму ёсць тлумачэнне — інертнасць псіхікі, якая кепска адаптуецца да змен. 
        Каб вярнуцца ў Беларусь, я мусіла б не пісаць гэты тэкст. Кожны раз, гаворачы нешта публічна, я плачу за гэта правам трапіць дадому. Зрэшты, цяпер, калі стаўкі растуць штодня, гэта не такая і высокая цана. Я мушу штодня прымаць рашэнне: жыць так, быццам Беларусі няма, і ўлівацца ў рэальнасць новай краіны, альбо адмовіцца ад звычайнага прыватнага жыцця. І я ўсё яшчэ адмаўляюся, бо гэтага прапанаванага мне рэальнасцю звычайнага прыватнага жыцця не хачу. Прынамсі пакуль яно не наклала на мяне сваіх спецыфічных абавязкаў.

        ***
        Жыццё нават на ўскрайку дыктатуры (а так я магла б акрэсліць жыццё палітычных эмігрантаў) вымагае дысцыпліны, нават у дробязях. І я ўвесь час на іх спатыкаюся. Набываю святочныя паштоўкі, якія адпраўлю ў Беларусь, многія з іх — з белымі і чырвонымі дэталямі, як бел-чырвона-белы сцяг. Прыглядаюся да паштовак з лупай і думаю: можна такія ці не? Выбіраю словы, пішучы некаму ў Беларусі паведамленне, асабліва не надта блізкім знаёмым, з якімі няма пастаяннай сувязі. Бяспечна ці не? Я не ведаю, хто ў гэты момант трымае ў руках іх мабільны. «Я магу табе цяпер напісаць?» У перапісцы нагадваю: калі прачытаеш — выдаляй. Пазначаю ў сацыяльных сетках: з Беларусі не лайкайце. Перш чым думаць пра тое, што можна, я думаю пра тое, што нельга. Я — чалавек з дыктатуры, і мае страхі (і ўласныя, і атрыманыя ў спадчыну ад папярэдніх пакаленняў) таксама нарадзіліся ў дыктатуры.

        ***
        Калі цяпер я адкрываю гугл-карты, то бачу назвы па-польску, згодна са сваёй лакалізацыяй. Усё ж гэта вельмі важна — на якой мове падпісаныя на картах тапонімы. Іначай расіяне б не мянялі на акупаваных украінскіх землях указальнікі — з украінскай мовы на рускую. І ў мінскім метро надпісы беларускай лацінкай, якія раней дублявалі кірылічны варыянт, не перапісваліся б па-руску. Нават алфавіт мае значэнне.

        ***
        Мы жывём у сітуацыі, калі нас актыўна каланізуюць. Суседняя дзяржава — Расія (1283 кіламетры будучыні з Расіяй) — выдаткоўвае велізарныя рэсурсы на тое, каб мы заставаліся пад яе ўплывам. Выйсці з гэтага працэсу мы не можам, бо нашых рэсурсаў — любой беларускай супольнасці ці нават Беларусі як дзяржавы — для гэтага недастаткова. Магчымасці Расійскай імперыі, Расіі заўсёды былі несупастаўна большымі за нашы. А калі нехта хоча, каб цябе — такім ці такой, як ты сябе бачыш — не было, і ўкладае ў гэта шмат сіл і сродкаў, супрацьстаяць гэтаму вельмі цяжка. 
        Русіфікацыя — не толькі пра мову ці культуру, гэта яшчэ і пра лад мыслення. 
        У такой сітуацыі мова заўсёды робіцца большай за саму сябе. Мова: не толькі беларуская і руская. Гэта яшчэ і мова любові, да свайго і чужога, альбо нянавісці — таксама да свайго і чужога. 13 лютага 2023 года беларускі праваабаронца і лаўрэат Нобелеўскай прэміі міру Алесь Бяляцкі гаварыў на сваім судзе пра нацыянальнае прымірэнне, і гэта таксама тое, на што здольная мова. Ён атрымаў 10 гадоў калоніі. Але мова картаграфуе і немагчымасць такога прымірэння, нежаданне быць як «той бок», прагу змыць з сябе тое, што магло б неяк з ім звязваць. «Вось яны, а вось мы» — так называецца верш, які ў 2020 годзе напісаў Альгерд Бахарэвіч. Гэты верш дагэтуль застаецца актуальным.
        Мова легітымізуе і раздзяляе, і гэтае раздзяленне цяжка пераадолець. 
        Калі рэальнасць разбілася, распалася на тысячу аскепкаў, як даць ім назву? Словы робяцца нязначнымі і значнымі адначасова, слоўнікі перазбіраюцца нанова. Турэмны слоўнік, слоўнік вайны. Часам мне здаецца, што калі карэктна ўсё апісаць, даць усяму поўнае сэнсу найменне, наш погляд мае шанец зрабіцца больш ясным. Магчыма, тады б мы ўбачылі і тое, у якім свеце жывём, і шляхі, якія некуды вядуць. Але ўсё апісаць немагчыма, раз за разам нешта застаецца няўлоўным, і рухацца наўслеп — яшчэ адзін наш цяперашні выклік. І мы нават не ведаем, на якой мове (якіх мовах) будзем гаварыць праз дзесяць гадоў, як будуць гаварыць нашы дзеці. Магчыма, многія — ужо на мовах краін нашага ўцякацтва: польскай, літоўскай, нямецкай, нейкіх іншых. Але мы ўсё адно мусім прагаворваць сябе, у тым ліку ў словах выбудоўваючы сябе і сваю будучыню.
        Калі я спрабую апісаць свой свет, то быццам гандлююся з мовай, просячы яе дазволіць мне крыху больш, чым я магу.

        ***
        І ўжо немагчыма ўспомніць, што насамрэч здарылася ў 2020 годзе. Памяць напэўна скажае той час, як карты скажаюць рэальнасць, і потым застанецца хіба што збіраць дакументальныя сведчанні, супастаўляць свае ўспаміны з чужымі. Потым — гэта калі? Будучыня пратэстаў — гэта калі мы дазволім сабе іх успомніць? Ці калі гэта ўжо можна будзе зрабіць без лакун, не апускаючы імёнаў і не замазваючы фотаздымкаў? Але лакуны замацоўваюцца ў памяці, застаюцца ў ёй белымі плямамі, перамагчы іх немагчыма. У найлепшым выпадку можна хіба што крыху змяніць карту гэтых белых плямаў. Гэта вынік шматлікіх фактараў, у тым ліку прапаганды і хлусні. Яны ўрастаюць у наша жыццё, як бы мы ні супраціўляліся і як бы ад іх ні адгароджваліся. І мы мусім таксама гэта ўлічваць. Мы змяняемся пад іх уплывам, часта — незаўважна для сябе. Папраўку на гэта варта рабіць усюды — у эміграцыі, вонкавай ці ўнутранай, у Беларусі і за яе межамі. Бо хлусні, як і гвалту, мала любой прасторы, яны будуць выплюхвацца вонкі, сіліцца захапіць усё новыя тэрыторыі. Яны здольныя ўплываць нават на адлегласці. Але і свабода, тое, як мы яе бачым, — таксама. І ў гэтым сэнсе межы — і тыя, хто іх будуе, з абодвух бакоў — цярпяць паразу.

        ***
       Я нічога не магу расказаць пра Беларусь, толькі пра беларусаў, якія жывуць за мяжой. Пра сябе. Бо пра Беларусь я ўжо нічога не ведаю, а ведаючы нешта, мушу трымаць язык за зубамі. Каб гаварыць пра Беларусь публічна, трэба добра ўзважваць словы, каб нікому не нашкодзіць. Часта перш чым агучыць факт, нават самы нявінны, я правяраю, ці згадваўся ён ужо ў адкрытым доступе. Найлепш — у маніторынгах праваабаронцаў, бо праваабаронцам я веру: калі яны нешта апублікавалі, значыць, гаварыць пра гэта можна. Старанна падбіраю выразы ў публічных выступах, баючыся нешта выдаць, прыцягнуць лішнюю ўвагу — да імёнаў, ці кніг, ці падзей, ці нейкіх хітрыкаў, якія дапамагаюць унутры краіны.
        Я магу гаварыць толькі з паўзамі, узважваючы кожны сказ. Часам самае важнае — гэта і ёсць паўза.
        Кожны «ENTER» тут — гэта паўза, тры зорачкі — доўгая паўза.
        Я мушу гаварыць павольна.
        Маўчанне таксама закранае не толькі тых, хто застаецца ў Беларусі, яно выходзіць за яе межы і робіцца вызначальнай рысай часу дыктатуры. 
        У маўчання шмат абліччаў.
        Гэта маўчанне пра колішніх ахвяраў савецкіх рэпрэсій і пра іншыя народы, якія жылі на нашых землях. Закрытыя архівы. Схаваная статыстыка. Зацёртыя ўспаміны пра першыя дні пасля выбараў 2020 года, калі праз катаванні прайшлі тысячы чалавек. Зачыстка незалежных медыя і прызнанне іх «экстрэмісцкімі» (даць інтэрв’ю нейкаму з незалежных медыя, літаральна нешта сказаць — гэта ўжо злачынства). Зняволенне сведак. Інкамунікада — гвалтоўнае блакаванне любых кантактаў палітзняволеных з вакольным светам і доўгая адсутнасць ад іх хоць якіх навін. 
        Мы не ведаем нічога: ні колькі чалавек памерла ад каранавіруса, ні колькі з’ехала, ні колькі сядзіць у турме. У нас няма дакладных лічбаў, а ёсць толькі цьмяныя мноствы, якія вымяраюцца паводле ўскосных сведчанняў, матэматычна ці інтуітыўна.
        Нехта з беларусаў маўчыць ад невымоўнасці. Ад недахопу слоў, ад немагчымасці акрэсліць тое, што адбываецца, даць яму слоўнае вымярэнне. 
        Нехта накладае для сябе табу на абмеркаванне турмаў і рэпрэсій, бо гэта жывы досвед няспынных пакут, тэарэтызаванне на такім фоне здаецца блюзнерствам.
        Нехта свядома выбірае маўчаць пасля таго, як Расія напала на Украіну, у тым ліку каб даць больш прасторы для ўкраінскіх галасоў.
        Маўчанне — дзеянне актыўнае.

        ***
        Маўчанне таксама мае сваю будучыню.
        У ім усе беларускія палітзняволеныя выходзяць з турмаў і расказваюць, што з імі ўвесь гэты час рабілі. Пачынаюцца публічныя размовы пра гвалт падчас выбараў 2020 года і пасля іх. Адкрываюцца архівы, і можна атрымаць поўнае ўяўленне пра рэпрэсіі савецкага часу, а таксама пра ўсе астатнія часы, якія пакінулі ў нас сляды.
        Маўчанне — шматбаковавострае, рана ці позна яно зачэпіць усіх.
        І мы мусім быць гатовыя жахнуцца, дазнаўшыся, што хавае ад нас маўчанне, калі яно ўрэшце перарвецца.

         ***
        Яшчэ ёсць нябачнасць, яна бывае двух відаў. Першы — калі ты хаваешся, ператвараючыся ў хамелеона, невідочнасць, наўмысная недасяжнасць для чужога зроку. Гэта від улады над светам, часам адзіны, які сабе можна адваяваць. Другая — як вынік таго, што цябе не хочуць бачыць, выкрэсліваюць са сваіх картаў і са сваёй гісторыі. Калі нехта адмаўляецца цябе бачыць, цябе нібыта і няма. Гэта ўсё таксама актыўныя дзеянні — і нябачнасць, і нежаданне бачыць. Нежаданне бачыць — першы крок да ізалявання.
        Вельмі лёгка не бачыць таго, што адбываецца за мурам.

        ***
        Але гэта і ёсць наш час і наша гісторыя, і мы мусім яе пражываць, суадносячы свае мары з картамі. У нас не будзе як у Варшаве. У нас не будзе як у Берліне. Калі нам выпадзе шанец і мы здолеем яго скарыстаць, то, можа, у нас не будзе як «пад Масквой». А як будзе? Як у Мінску, як у Слоніме, як у Жабінцы. Калі не ў мяне, дык у кагосьці, хто будзе пасля мяне. Будучыня гэтага ў мяне не адбярэ. Бо галоўнае, што я як беларуска маю пасля 2020 года — гэта давер да людзей. Я сапраўды веру ў беларусаў, і тых, што ўнутры, і тых, што звонку. Веру, што мы робім усё магчымае, рухаючыся навобмацак у пошуку сваіх далейшых шляхоў. Ідзём як умеем і як уяўляем, нават калі часам не можам паразумецца ці выбіраем розныя маршруты, кіруючыся да сваёй мэты. 

Weitere Themen

Паліфанічныя сведкі канца і пачатку

Пра рыбаў і людзей

Я бачу тое, што ў маім садзе

Я вам зараз пакажу, адкуль будучыня Беларусі!

Туман і ўтопія

На кепскі бок гісторыі

Святлана Курс, 1972 году нараджэньня, нядаўна выклікала вялікі рэзананс і атрымала міжнароднае прызнаньне як пісьменьніца сваім раманам «Па што ідзеш, Воўча?», які яна апублікавала пад псеўданімам Ева Вежнавец. 

Кніга апавядае пра жорсткую і змрочную гісторыю людзей, а перадусім жанчын у рэгіёне, адкуль паходзіць сям’я Курс — на Палессі, гэтым містычным балотным краі на поўдні Беларусі. У 2021 годзе з гэтым раманам яна стала першай жанчынай, якая атрымала прэстыжную беларускую літаратурную прэмію імя Ежы Гедройца. 

Яе эсэ для нашага сумеснага з Фундацыяй С. Фішэра праекта «Беларусь – Зазірнуць у будучыню» таксама датычыцца няпростай і поўнай насільля гісторыі Беларусі і, у рэшце рэшт, пытання аб тым, як беларусы могуць захаваць сваю ідэнтычнасць і, такім чынам, — сваю будучыню. Асабліва ў той час, калі Расея вядзе жорсткую захопніцкую вайну супраць Украіны, якая адбіваецца і на Беларусі. 

Deutsche Version

Нас называюць нацыяй з найбольш сьцёртай ідэнтычнасцю, таму што мы амаль страцілі нашую культуру і мову, нашую нацыянальную архітэктуру, архітэктанічны уклад нашых гарадоў. Нават нашыя храмы перабудоўваюць на расейскі манер, заміж крыжоў ставячы расейскія «купалы», у простанароддзі называныя «цыбулямі». Беларусы знаходзяцца пад расейскай акупацыяй 229-ы год. Ад нас у нас амаль нічога не засталося. 

Я таксама так думала, аж да 2020 году, калі удаўка на шыі трохі аслабла, і беларусы мільёнамі заманіфэставалі, чаго яны хочуць. Мітынгі і шэсьці прайшлі нават у маленькіх мястэчках і вёсках, дзе, здавалася, і людзей жывых не засталося. 

Аднак Пуцін заявіў, што ўвядзе войскі, і Лукашэнка з падтрымкай яго і сотняў тысячаў сілавікоў задушыў пратэст, расстрэльваючы людзей проста на вуліцах. 

І ўжо пачынаючы з 2020 году, тры гады ідуць жорсткія рэпрэсіі. У краіне на глебе турмаў створаная сыстэма, якая па жорсткасці не саступаю сталінскім ці гітлераўскім лягерам, за выключэньнем масавых забойстваў. 

Ужо па тры месяцы родныя палітвязьняў не атрымліваюць ад іх ніякіх зьвестак. Стала вядома, што некаторыя зь іх, як Ігар Лосік, спрабавалі забіць сябе. Некаторыя, як 61-гадовы Іван Клімовіч, хворы на сэрца, памерлі, таму што не атрымалі мэдычнай дапамогі. 

Пасадзілі Івана за карыкатуру на Лукашэнку ў сацыяльных сетках. На судзе пажылы чалавек сказаў пракурору і суддзі, двум 30-гадовым румяным маладзёнам: «Не саджайце мяне, я памру ў турме, так дактары кажуць». Але яны яго пасадзілі. 

50-гадовага Вітольда Ашурка проста забілі, пераламаўшы яму ўсе косьці, і аддалі родным са словамі: «Ён няўдала ўпаў».

11 ліпеня 2023 г. у Беларусі настаў ужо й зусім чорны дзень – адбываючы пяцігадовы тэрмін у калоніі, памёр Алесь Пушкін. Ён не быў толькі палітвязьнем – гэта быў мастак, які намаляваў нам краіну такой, якой мы яе бачылі ў марах – з прыгожым мінулым і сьветлай будучыняй. Такім чынам, у нас забралі мару. 

Такіх гісторый у нас дзясяткі тысяч. Іх нават зафіксаваць складана, бо праваабаронцы і адвакаты таксама атрымалі дзясяткі год турмаў, і таксама зьніклі за брамамі. 

І тут паўстае пытаньне: ці толькі расейцы вінаватыя ў тым, што з намі адбываецца?

Каб расстрэльваць, рэпрэсаваць і забіваць дзясяткі тысяч людзей, патрэбныя дзясяткі тысяч іншых людзей, іх суайчыньнікаў, якія згодзяцца жорстка караць сваіх. Адкуль узяліся гэтыя людзі, хто яны? 

Этнацыд як форма генацыду

500-гадовая Расейская імпэрыя, якая паўстае ў розных абліччах (то царская Расея, то СССР, то пуцінскі монстр) валодае эфэктыўным інструмэнтарыем захопу чужых земляў. Менавіта таму яны займаюць адну сёмую частку сушы. Мэтады яны стасуюць камбінаваныя: эліту захопленага народу яны фізычна зьнішчаюць, а іншым сьціраюць ідэнтычнасьць, перавучваюць на рускіх. Гэтыя тактыкі бліскуча відаць ва Ўкраіне: бацькоў забіваюць, а дзясяткі тысяч сірот вывозяць углыб Расеі, у сірочыя лягеры або ў сем’і, індактрынуючы іх, вучачы ненавідзець уласную айчыну і сем’і. 

Тое, што адбывалася зь беларусамі апошнія 229 год. Апагею гэтая палітыка дасягнула ў 1937 годзе, калі была расстраляная беларуская інтэлектуальная эліта: спецыялісты, творцы, мэдыкі, інжынэры. Толькі 29 кастрычніка 1937 г. былі расстраляныя больш за 100 пісьменьнікаў, паэтаў, навукоўцаў. Іх закапалі ў лясах. Пры кожным мястэчку Беларусі было сваё расстрэльнае месца, назвы іх вядомыя і ўшанаваныя народам і актывістамі. Зямля ўсё памятае. 

Другім этапам этнацыду зьявілася зьнішчэньне беларускай мовы, культуры і адукацыі. Цяпер дзеці ў Беларусі вучацца на расейскай мове, беларуская мова і літаратура выкладаюцца ў шэрагу выпадкаў па 1 гадзіне на тыдзень. Беларускамоўнай вышэйшай адукацыі таксама няма — усе ўнівэрсытэты расейскамоўныя. 

Людзі, якія вырасьлі ў лоне расейскага мэнталітэту, успрымаюць усё беларускае як адсталае вясковае дзівацтва або варожую прыкмету. 

Як ва акупаваных частках Украіны, так і ў нас квазіакупацыйныя адміністрацыі занятыя тым, каб разьбіць і растаўчы нацыянальную самаідэнтыфікацыю мэтадам уздзеяння на яе прадстаўнікоў і носьбітаў. Тыя, хто не ўцёк з краіны, будуць сядзець у турме. А хто ня будзе сядзець у турме, будзе сядзець ціха, у страху страціць маёмасць, дзяцей, працу. Таму што такія мэтады практыкуюцца. Дзяцей забіраюць і адпраўляюць у прытулкі або на выхаваньне ў іншую сям’ю, маёмасьць адбіраюць на выплату гіганцкіх пакаральных штрафаў. Такім чынам, людзей прымушаюць стаць такімі, якімі іх хоча бачыць Расея. Такімі, якія жывуць у Луганску, Данецку, на акупаваных тэрыторыях. Гэта як бы рускія, але не да канца рускія, носьбіты расейскай ідэі, не да канца прынятыя ў мэтрополіі. Такія трошку горшыя рускія, якіх не шкада, але якія ўсё ж носьбіты рускага міру, якія выконваюць задачы буфэра паміж ісконнай Расеяй і «праклятым Захадам».

Такімі нас хочуць зрабіць, актыўна зьнішчаючы ўкраінскую і беларускію ідэнтычнасьць. З намі цяпер стасуюць гэтак званы «халодны генацыд» — з дапамогай ціску і рэпрэсій, з украінцамі — гарачы, забіваючы іх фізычна ва ўласных дамах. Месцамі гэта халодны і пралічаны этнацыд, месцамі — дурны і карыкатурны. Але працэс сьціраньня нас з твару зямлі ідзе. 

Як мы супраціўляемся?

Супраціў у актыўных і відочных формах магчымы цяпер толькі ў дыяспарах. Беларусы ствараюць вайсковыя фармаваньні, каб змагацца на баку Ўкраіны. Гэта ўсім вядомыя фармаваньні – полк Каліноўскага, «Тэрор», Беларускі дабраахвотніцкі корпус, батальён «Пагоня». За мяжой мы выдаем нашы кнігі і падручнікі, вучым нашых дзяцей, зьбіраем данаты на дапамогу сем’ям палітвязьняў, якія апынуліся бяз сродкаў на існаваньне, бяз працы, з пагрозаю адабрання дзяцей. Збіраем сродкі на лячэньне пакалечаным падчас пратэстаў ці на вайне. Маем свой урад у эміграцыі і свае структуры. 

Але што дома? Там адкрыты супраціў цяпер немагчымы з-за небывалых рэпрэсій. Людзей саджаюць на некалькі год за лайк у фэйсбуку, за падпіску ў тэлеграме, за лішняе слова і проста без прычын, па даносах. 

Але людзі зразумелі, што ў такіх умовах яны павінны яднацца, быць разам, дапамагаць адно аднаму. Няважна ў якіх формах. Гэта чытацкія клубы, клубы аматараў вышываньня ці выцінанння, суполкі маладых бацькоў, клубы аматараў жывёлаў ці спорту. Грамадства памятае досвед 2020 г. і імкнецца захаваць сябе. Людзі перакананыя, што мы знаходзімся на пераломе гісторыі, і ў кожны момант мы гатовыя выбухнуць зноў, каб забраць сабе нашую краіну і нашае жыцьцё. 

Вядзецца і больш важная праца: для будучых судоў і працэсу люстрацыі спісваюцца імёны суддзяў, пракурораў, міліцыянтаў, спецслужбоўцаў, наглядчыкаў у турмах, настаўнікаў, прапагандыстаў, даносчыкаў, якія ламалі лёсы людзей, зьбівалі, калечылі, зьдзекаваліся, фальшавалі выбары. Пасьля таго, як Беларусь вызваліцца, будзе вялікі працэс асуджэньня зла. Тое, чаго мы не зрабілі пасьля ўпадку СССР, бо ў нас не было тады ані гістарычнага часу, ані гістарычнага шанцу. 

У падпольні і на эміграцыі вядзецца заканадаўчая праца над стварэньнем базы для асуджэньня злачынстваў прарасейскага, квазіакупацыйнага рэжыму Аляксандра Лукашэнкі, аўтараў і выканаўцаў злачынных загадаў. Вядзецца і стварэньне заканадаўчай базы для нармалізацыі жыцьця ў краіне: стварэньня сыстэмы нерэпрэсіўнай сьвецкай адукацыі, беларусізацыі адукацыі і чыноўніцкай сістэмы, нармальных умоваў для свабоды мас-медыя, бізнэсу. 

У кароткі пэрыяд свабоды 1991-1994 годзе, пасьля падзеньня СССР, усталяваньня незалежнасьці Беларусі, і перад прыходам да улады прарасейскага дыктатара Аляксандра Лукашэнкі, Беларусь зрабіла такі скачок угару, да свабоды, што мы самі не маглі надзівіцца. Тады зьявіліся зялёныя і хуткія парасткі нашай будучай свабоды і дабрабыту. Культура, бізнэс, вольная прэса, здаровая эканоміка і адукацыя фармаваліся на вачах. Таму што кожны чалавек раптам убачыў для сябе магчымасьць і шанец пражыць сваё жыцьця ня так, як хоча партыя, дзяржава ці ідэалёгія, а так, як ты хочаш сам.

Чаму ж тады грамадства выбрала Аляксандра Лукашэнку?

Ёсьць такая прымаўка: першы блін заўжды комам. Гэта быў першы і апошні блін, які нам дазволілі замяшаць і выпечы самім. Беларусы ня ведалі вольных выбараў і прэсы на працягу тых жа самым 239 гадоў расейскай акупацыі, якая перарывалася толькі акупацыямі іншымі: нямецкай або польскай. Гэта проста цуд, што мы ўвогуле яшчэ нечага хочам, маем уласную волю да жыцьця, маем жаданьне самім пячы свае бліны, а не карміцца з чужых рук. 

Аднак у 1994 годзе, калі у выніку адзіных вольных выбараў да ўлады прыйшоў Аляксандр Лукашэнка, у Беларусі працягваўся цяжкі эканамічны крызіс, грамадства на 25% складалася са старых людзей, якім перасталі плаціць пенсіі. Дзяржава была ўласьніцай 90% рабочых месцаў у краіне і перастала плаціць заробкі. А тое, што ўсё ж такі плацілі, зжырала інфляцыя. Было відаць, што гэты крызыс будзе ў хуткім часе пераадолены за кошт прадпрыймальніцкай ініцыятывы і творчай працы людзей. Але пажылыя і бедныя выбарцы маглі гэтага не дачакацца. Таму, калі зьявіўся кандыдат Лукашэнка, які паабяцаў, што пераможа постсавецкую карупцыю, пасадзіць у турмы карупцыянераў, наноў запусьціць гіганцкія савецкія заводы, дасьць працу, парадак і стабільнасьць, за яго кінуліся галасаваць. Людзям падабалася ідэя моцнай рукі, якая за іх усё ў краіне зробіць і навядзе парадак. Яны толькі ня ведалі, што моцная рука і іх паступова возьме за горла. 

Як мы апынуліся ў таталітарнай дзяржаве

Лукашэнка выканаў свае абяцаньні накарміць галодных. Ён адразу заключыў саюз з Расеяй, умовы якога, па вялікаму рахунку, гучаць так: Беларусь ператвараецца ў васала Расеі, складовую частку «русского міра», з прэваляваньнем расейскай ідэалёгіі і культуры, а Расея аплочвае гэты банкет. Узамен Лукашэнка атрымлівае неабмежаваную ўладу. Так гэта й працуе з 1994 г. То бок хутка трыццаць год як. 
Беларусы паўставалі супраць рэжыму кожныя некалькі год, чаму ёсьць сьведчаньні і сьведкі, вядуцца хронікі, ствараюцца маніторынгі. Нястомна вялі штодзённую барацьбу. Але скінуць ці пахіснуць рэжым нам так і не ўдалося. 

Некаторыя вінавацяць вольны сьвет, міжнародную супольнасьць у тым, што яна нас недастаткова падтрымлівала. Я не падзяляю гэтую думку. Заходнія краіны падтрымлівалі нашую апазыцыйную, культурніцкую дзейнасьць фінансамі, дарадніцтвам, адукацыяй, розгаласам. Гэтая падтрымка была калясальнай. 

Але супраць нашай Свабоды была Расея, якая ўсе гэтыя гады спрыяльнай кан’юнктуры на свае прыродныя рэсурсы траціла на тое, каб аплочваць свае імпэрскія праекты ва ўсіх частках сьвету. Толькі на падтрымку беларускага рэжыму за гэтыя 29 год Расея выдаткавала шмат млрд. еўра. Вялізныя грошы ішлі на подкуп палітычных і бізнэс-эліт на Захадзе — усім вядомыя агенты расейскага ўплыву ў Лёндане, Бэрліне, Парыжы, Варшаве, Празе ці ў Балканскіх сталіцах, дапрыкладу. Гэтыя людзі і арганізацыі на віду і на слыху. Апрача таго, расейскія грошы на подкуп агентаў ва ўсім сьвеце ішлі праз магутную структуру ўплыву «Россотрудничество». 

Аднак усё гэта можна было б неяк пераадолець, каб ня ўнутраная разьдзеленасьць беларускай нацыі ў сабе. Таму што за гэтыя стагоддзі вайсковай, культурнай, гаспадарчай, мэнтальнай, ідэалягічнай дамінацыі вялікая частка нашай нацыі пераняла мэнтальнасьць «русского міра». Іх аказалася шмат, тых, каму падабаецца жыць у імпэрыі бесчалавечнай велічы і штодзённага, будзённага гвалту, варожасьці і зла. 
Таму мы й прайгралі. А за пройгрыш заплацілі рэзкім пераходам ад аўтарытарнай дзяржавы да таталітарнай.

Як вядома, розьніца паміж аўтарытарным і таталітарным рэжымам – калясальная. Калі аўтарытарны рэжым кажа сваім падданым: «у прыватным жыцьці рабіце, што хочаце, абы ў палітыку ня лезьлі», то таталітарны рэжым уваходзіць да чалавека ў ложак, за стол, у лазенку. Ён, калі гэта патрэбна, зрывае з чалавека любое покрыва прыватнасьць, інтымнасьці, а напрыканцы пазбаўляе яго права на ўласнае цела. Апагею дасягнула таталітарная Кампучыя, у турмах якой людзям забаранялі рухацца без загаду. За кожны несанкцыяваны рух чалавека забівалі на месцы. З дзясяткаў тысячаў вязьняў тых турмаў выжылі два чалавекі. 

Беларускае грамадства апынулася пры самым канцы таталітарызму, у яго пякельных умовах.

Але нам пакінулі яшчэ маленькую норку-лазейку: мы можам уцячы ў Вольны Сьвет. Натуральна, ня ўсе. Хтосьці хворы і бедны, хтосьці зьняволены, у кагосьці старыя бацькі. Але ўлады суседніх Літвы і Польшчы — краін, культурна і гістарычна блізкіх — сьцьвярджаюць, што эміграцыя зь Беларусі ўзрасла з 2020 г. у некалькі разоў, і працягвае расьці. 

Улады глядзяць на гэта скрозь пальцы, спадзеючыся пазбыцца актыўных, апазыцыйна настроеных людзей, якія маглі б стаць фэрмэнтам будучых замяшаньняў. Але пачалі зьяжджаць і спэцыялісты, безь якіх функцыянаваньне гэтай дзяржавы немагчымае. Уцяклі некалькі тысячаў дактароў, зьяжджаюць тэхнічныя спэцыялісты, навукоўцы. Учора ў Варшаве я сустрэла маладога інжынэра, якога не адпускаў дырэктар прадпрыемства. Чалавеку сказалі: не, ты будзеш працаваць тут, а ня ў Польшчы. Ён пакінуў свае дакумэнты, быў звольнены паводле артыкула Працоўнага кодэксу (што дае яму «воўчы білет» пры ўладкаваньні на працу па спэцыяльнасьці ў Беларусі). Ён сказаў мне: «Я хачу перавучыцца на дальнябойніка і забраць сюды сям’ю. Праз пяць год я буду стараваты, пачну хварэць і ўжо ня вырвуся, і сваіх дзяцей ня вырву». 

Уцякаюць і праграмісты, якімі так ганарыўся беларускі рэжым, стварыўшы ім тэхнапарк і хвалячыся ўсяму сьвету сваёй інавацыйнасьцю. Адзін зь іх прыехаў у Беларусь, каб пахаваць бацьку. Яго затрымалі на мяжы і зьнішчылі ў шродэры замежны пашпарт, карту паляка і дазвол на працу, каб прымусіць застацца ў Беларусі. 

Ці ўвядуць яны жалезную завесу на мяжы з Захадам?

Элемэнты гэтай завесы ўжо ёсьць. Улады штучна ствараюць мэнтальную і фізычную прорву паміж намі і нашымі найбліжэйшымі суседзямі — палякамі, зь якімі мы некалькі стагоддзяў жылі ў адной дзяржаве. Каб трапіць у Польшчу, людзі стаяць на памежных пераходах па 8-24 гадзіны, у іх правяраюць дазволы на працу, і часта адмаўляюцца выпусьціць з краіны. Нават час нам зрабілі маскоўскі, і цяпер розьніца з польскім у нас складае да 2 гадзінаў. Дапрыкладу, у Брэсьце будзе 11 гадзінаў раніцы, а ў Тэрэспалі, празь 15 хвілін паездкі — 9. 

Вараная жабка

Адным з наступстваў жыцьця ў таталітарным грамадстве зьяўляецца ня толькі вывучаная бездапаможнасьць, але і дэпрывацыя як скарачэнне магчымасці задавальняць асноўныя патрэбнасці — псіхафізіялагічныя або сацыяльныя. Чалавек не адчувае сябе, сваіх патрэб. Як у рускай казцы, што нам дзесяцігоддзямі паказваюць па тэлевізары — «што воля, што няволя — усё адно». Людзі, нават самыя адважныя, энергічныя і сьветлыя, апускаюць рукі, сыходзяць з актыўнай дзейнасьці ў прыватнае жыцьцё альбо ў іншую культуру, альбо проста ў дэпрэсію і алькаголь. 

Сьпявак, які у Беларусі падчас пратэстаў ладзіў вулічныя харавыя зборы для тысячаў людзей, сказаў мне 7 траўня 2023 году ў Варшаве: «Я больш ня ладжу харавых сьпеваў. Няма сэнсу. Нашыя сьпевы ніда чога не прывялі». Гэта стойкі, матываваны, моцны чалавек, які ня здаўся, ён падамагае дзясяткам беларускіх палітычных уцекачоў неяк асвоіцца ў Польшчы. Безь яго цэлыя сем’і ня ведалі б, куды падацца, як знайсьці жыльлё, занятак, школу дзецям. А бывае і так, што чалавек сыходзіць у сябе, многа есьць, п’е, нібыта хоча скончыць жыцьцё марудным суіцыдам. Так робяць многія, хто страціў надзею або паступова траціць яе. 

Я пішу гэты тэкст, ведаючы, што Паўлу Белавусу, кіраўніку нацыянальна-арыентаванай краме сувэніраў і кніг, які даўно сядзіць у турме, чакаючы суда, урэшце выставілі і абвінавачаньне: «за распаўсюд беларускага нацыяналізму». Дзяржава распісалася ў тым, што яна даўно ўжо не дзяржава. Гэта антыбеларуская, антынацыянальная акупацыйная адміністрацыя. 

Ці гэта канец? Не)

Што ж нас уратуе, апрача ЗСУ і іх беларускіх частак, якія зьнішчаюць нашага агульнага ворага, які стагоддзямі нішчыць нам жыцьцё, свабоду і шчасьце?

Толькі любоў. У нашых сілах захаваць сваю ідэнтыфікацыю. Калі няма сілаў нешта рабіць, гуртавацца зь іншымі людзьмі, можна проста трымаць яе ў сабе, як іскру — любоў да сябе, любоў да свайго. З такой іскры пры спрыяльных умовах шугае высокі, роўны, моцны агонь да неба — так як мы гэта ўбачылі ў 2020 годзе, калі аказалася, што ў кожным доме, кожнай сям’і быў свой бел-чырвона-белы сьцяг, за які цяпер саджаюць у турму, зь якой можаш і не вярнуцца. Любоў да свабоды, да творчасьці, да самарэалізацыі дае магутны імпульс. Як гаворыцца ў беларускай прымаўцы «Ад каханага і канём не адцягнеш». Як душа чалавека ляціць да свайго дзіцяці, свайго каханка, сваіх бацькоў, да свайго роднага дому, так яна ляціць да сваёй беларускасьці. Асабліва, калі сваё знаходзіцца ў бядзе і няволі. Галоўнае — не губляць надзеі.І нават праз боль, дэпрывацыю, бездапаможнасьць, гора, беларускае трэба любіць і рабіць. Без асаблівых рэфлексій; без пэрфэкцыяналізму — бо гэта яшчэ адна праява несвабоды. «Я буду самым лепшым беларусам, я ўсё ўратую, усіх перамагу, я буду героем і дзеячом, буду насіць у сабе абавязак і памяць, і супэрцяжкую энэргію пакуты», — гэтага нічога не патрэбна. Трэба любіць, быць радасным чалавекам. 

Аднойчы гэта скончыцца. Таталітарызм абрынаецца заўжды зьнянацку, бо ён якраз вораг любові, свабоды, геданізму, радасьці – усіх самых сьветлых праяваў чалавечнасьці. І тады, атрымаўшы такую балючую прышчэпку ад таталітарызму і чужых ідэалёгій кшталту «русского міра», мы створым партыю, напрыклад, для адмываньня вечных шэрых валуноў, якія паразмалёўвалі дурацкімі лёзунгамі, мы ў кожным горадзе адновім ратушы, рынкі і пляцыкі, зьнесеныя падчас маскоўскага панаваньня, скінем цыбулі з нашых храмаў. Мы зробім Беларусь такой, якой яе стварыў Бог, бо безь яе сьвет няпоўны. І назавём мы гэтую вольную партыю імем Міхала Анемпадзістава – мастака і паэта, які як ніхто разумеў Беларусь. 

Нам і тады будзе нялёгка, але, як я сказала вышэй – дзеля любімага можна узьняць горы, нахіліць неба. 

Жыве Беларусь.

Weitere Themen

ЧУЖЫНЦЫ

Паліфанічныя сведкі канца і пачатку

Пра рыбаў і людзей

Я бачу тое, што ў маім садзе

Я вам зараз пакажу, адкуль будучыня Беларусі!

Туман і ўтопія

Аляксей Талстоў нарадзіўся ў Мінску ў 1984 годзе. На радзіме ён вядомы як мастак, аўтар, куратар выстаў. У сваёй творчасці Аляксей закранае сацыяльныя і палітычныя праблемы, а таксама праблемы, якія ўзнікаюць у сувязі з алічбоўкай камунікацыі. З 2009 года Талстоў, які зараз жыве ў Германіі, напісаў чатыры раманы, апублікаваў шматлікія тэксты і эсэ ў розных часопісах. 

У сваім эсэ для нашага праекта «Беларусь – Зазірнуць у будучыню» Талстоў кідае позірк на розныя этапы беларускай гісторыі, каб высветліць, чаму пратэсты 2020 года павінны былі адбыцца, але таксама і чаму яны ў выніку не змаглі ліквідаваць стары парадак. 

Аўтар пытаецца ў сябе: як далей можа ісці сітуацыя ў Беларусі пасля такога гвалту, пасля столькіх пакут, на фоне агрэсіўнай вайны Расіі супраць Украіны? Якую палітычную сістэму можна ўявіць у краіне? Якая будучыня для яе наогул магчымая? Ці можна нават адказаць на гэтыя пытанні ў час смуты? 

Deutsche Version

Кепска адчуваю Беларусь, вельмі яна далёка. Нібы стаю ранкам пасярод лугавіны і спрабую нешта разгледзець праз туман. Сонца яшчэ не ўзыйшло, і ў гэткім мокрым досьвітку я хутчэй дадумваю яе абрысы ці ўзнаўляю ўспаміны пра яе. І гэта ня тое каб проста, бо часам падаецца, што прачытаў пра ўсё гэта некалі ў кніжцы ці пабачыў у кіно. Без абнаўленьня зьвестак, без актуалізацыі інфармацыі памяць хаваецца ў тумане.

Другое пытаньне — у вызначэньні таго, што я спрабую там разгледзець. Пра што ўвогуле вядзецца? Пра краіну, якая ёсьць абстракцыяй дакументаў і нормаў, пра нейкі пэўны збор культурніцкай спадчыны, пра тэрыторыю, якая ніколі ня роўная самавызначэньню, ці пра нацыю, якая ёсьць нечым сярэднім паміж рынкам каштоўнсьцяў і адчайнай спробай пераадолець самоту асобнага чалавечага жыцьця? Я намагаюся разгледзець сваё мінулае, досьвед, сувязь зь іншымі людзьмі, зь месцамі, разгледзець у гэтым тумане колішняга сябе.

Ёсьць ўсё ж нешта вульгарнае ў спробах мяшаць асабістую біяграфію з гісторыяй. Можа й займальна, і здараюцца сапраўды бліскучыя прыклады ў мастацтве, дзе тая ж вайна пражываецца адным маленькім чалавекам. Але чалавек заўжды больш за гісторыю ці геаграфію, больш за ідэалогію… Калі азірнуцца як сьлед, то замест прывідаў мінулага ў тым жа тумане будуць хавацца прывіды будучыні. І тут я ня ўпэўнены, наколькі мая будучыня супадзе з будучыняй нейкай канкрэтнай краіны. Туман часу – гэта наша агульнае наканаваньне, у незалежнасьці ад пашпарту.

Час, які спыніўся

Кранальна і трагічна, як людзі носяцца са сваёй нацыянальнасьцю, бы дурань зь дзьвярыма. Кранальна, бо мала дзе ёсьць такая шчырасьць, такая апантанасьць, як у жаданьні адукаваць неабазнаных суразмоўцаў у тым, што такое Беларусь, дзе яна знаходзіцца, і як там кепска, і як адбылася рэвалюцыя, але прайграла, і як правы чалавека, і палітзьняволеныя. Я стараюся сябе кантраляваць і не паддавацца. Інакш можа атрымацца Свабодны тэатар аднаго актора. І тут акурат праяўляецца гэтая трагічнасьць, бо для большасьці нармальных жыхароў сьвету Белая Расея (Weißes Russland) застаецца малавядомай і ня надта цікавай абстракцыяй.

Аднак яшчэ большай абстракцыяй ёсьць сама Расея. Паводле папулярнага жарту Пуціна, яе межы нідзе не сканчаюцца, і гэта дзіўным чынам пераклікаецца з даволі агульнымі ўяўленьнямі сярэдняга еўрапейца ці ўвогуле жыхара Зямлі, бо мала хто цікавіцца дэталямі. Умоўная Беларусь ці нешта падобнае фармальна праяўляецца тады, калі імперыя пачынае канаць. Калі цэнтар губляе сваю прыцягальнасьць, моц і здатнасьць да падтрыманьня абстракцыі. Калі геапалітыка і вялікія наратывы прабуксоўваюць, зьяўляюцца новыя актары, «чорныя лебедзі». Так было ў 1918 з абвяшчэньнем БНР пад нямецкай акупацыяй падчас Першай сусьветнай, так было ў 1991 падчас распаду Саюза. Сёньняшняя вайна можа быць чымсьці з гэтага шэрагу.

Але цяпер час нібыта спыніўся, а гарызонт плянаваньня скараціўся да тыдняў. Гэта два гады выжываньня і апошнія дзевяць месяцаў беспрасьветнае цямрэчы. Спрабаваць разгледзець нешта за туманам у такія часы — адважны занятак. Год таму дыскусіі пра Беларусь будучыні яшчэ можна было весьці на поўным сур’ёзе і без умоўнага ладу. Сёньня галасы асьцярожнейшыя, бо зразумела, што ў будучыню возьмуць ня ўсіх. «В пионерский лагерь школы на всё лето поедут только те, которые это заслужили. Остальные останутся здесь», — далей у сваім вядомым тэксьце мастак Ільля Кабакоў піша пра савецкага дырэктара школы і пра начальнікаў, якія вырашаюць, хто заслужыў будучыню, а хто не. Хто гэта вырашае сёньня? 

Блаславёны і жахлівы жнівень 2020 будучыняй поўніўся. Падавалася, што стары парадак рассыпаецца на вачох, што ў яго дастаткова папросту ня верыць, і праз пару дзён усё гэта скончыцца. Патахала нечым накшталт свабоды. У афекце сотні тысяч людзей ня проста спадзяваліся на нейкія перамены, але дакладна ведалі, што вось ён, момант незваротнасьці, самі былі тымі пераменамі. І тады, і крыху пазьней пісалася багата тэкстаў пра перамогу, пра многае гаварылі. А пасьля пачалася вайна, і слова «перамога» атрымала іншых адценьняў. 

Пятля часу 

Якой была альтэрнатыва тады? Выбар паміж бясконцасьцю постсавецкага часу і нацыянал-ліберальным невядомым, але для паспалітага люду, канечне, больш яўна — паміж старым і новым, паміж аўтарытарызмам і дэмакратыяй, такімі простымі і надзейнымі рэчамі. Я так і ня здолеў захапіцца і цалкам аддаць сваё сэрца і голас прапанаванай альтэрнатыве. Вельмі хацелася верыць і гарэць, але атрымлівалася толькі ісьці з сабой на кампраміс, бо патрабаваньне пераменаў адразу жа сутыкалася з адзінай опцыяй рэгіянальнай геапалітыкі: руская імперыя ці Імперыя паводле Хардта і Нэгры, пры тым з той жа прывязкай да рэаліяў дзевяностных у іх постсавецкай версіі.

Прыкра, што каштоўнасна ўся гэта гісторыя так і застаецца ў традыцыях XX стагоддзя і прымае сёньняшні дзень даволі неахвотна. Зрэшты, гэта ў нас сёньня агулам па плянэце. У Беларусі XX стагоддзе доўжыцца ў зваротах да савецкага ў афіцыёзе. То бок гэта традыцыя для старэйшага пакаленьня, якое ў 90-я спалохалася рэзкіх пераменаў ці вырасла ў гэтым вывучаным страху, седзячы перад тэлевізарам і прымаючы ўсё на веру. Мне заўжды падавалася вельмі прыгожым тое, як нязмушана дзяржідэялогія прымае гэтую ролю спадкаемцы БССР, каланіяльнага ўтварэньня, прагалошанага бальшавікамі ў адказ на запыт народных рэспублікаў кшталту БНР і ўздыму ўсходне-эўрапейскіх нацыяналізмаў у час Першай сусьветнай. Такая самакаланізацыя амаль адразу пасьля распаду Савецкага Саюзу, гульня са штучным адмотваньнем часу назад, з рэстаўрацыяй — адназначнае першае месца ў намінацыі Палітыка памяці. Амаль можна разглядаць яе ў рэчышчы мастацтва, як нейкі трагічны музэй-запаведнік ці забаўляльны парк, як, напрыклад, у сэрыяле Westworld. Адно, жыць у фікцыі нязручна, і яшчэ менш зручна жыць у яе рэмэйку, у фікцыі другога парадку.

Калі падчас перадвыбарчай кампаніі 2020 года Віктар Бабарыка прапаноўваў вярнуцца да Канстытуцыі ў рэдакцыі 1994 года, гэта таксама было прыгожа. Узяць новы старт, пачаць постсавецкі перыяд яшчэ раз і цяпер ужо дакладна давесьці справу да канца. Фармальна гэта была не такая ўжо кепская ідэя, але закладзены ў ёй сымбалізм працаваў таксама даволі перфарматыўна, што, відаць, і плянавалася. Для многіх 2020 год зрабіўся адкрыцьцём і нечым новым. Людзі апынуліся фізычна ў публічнай прасторы, разам, пабачылі адно аднаго, і гэта сталася неспадзяванкай. Зь іншага боку, 2020-ы быў часткай традыцыі, якая ня горш аформленая ў беларускім грамадстве, чым наратыў дзяржаўных тэлеканалаў. Гэта традыцыя ўмоўнай БНР, якая сыходзіць да клясычнага нацыяналізму XІX стагоддзя і доўгія дзесяцігоддзі існуе ў падпольным ці паўпадпольным стане. Пасьля распаду Саюзу яна мусіла б была хутка прыжыцца і рэалізавацца ў паўнавартаснай нацыянальнай дзяржаве, але нешта пайшло ня так, і гештальт так і застаўся незакрытым. Апошнія дваццаць год гэта традыцыя эвалюцыянавала, зазнавала прыгодаў, праяўлялася ў вулічных пратэстах, але збольшага зьбіралася зь сіламі ў альтэрнатыўных культурніцкіх прасторах, сацыяльных ініцыятывах, медыях і трэндах. Так ці інакш, па сваёй прыродзе яна збольшага так і засталася той даволі зразумелай і знаёмай нацыянал-ліберальнай мадэльлю, што паходзіць з маладосьці тых апазіцыйных лідараў, якія гайдалі вуліцы ў сярэдзіне і другой палове 90-х.

Падлеткам мне давялося засьпець апошні кавалак таго сьвету ў Менску у 2000-2001-м. Для субкультурнай моладзі гэта было перанітаваньне беларускамоўнай рок-музыкі, вечарынак і вулічных пратэстаў, час культурніцкага бунту супраць старое сыстэмы, рэштак савецкага, якія падаваліся нечым абсалютна дурным і бессэнсоўным. Гэта быў добры час для сталеньня і зараджэньня першага палітычнага скептыцызму. У 2020 годзе таму пакаленьню было нешта паміж 35-ю і 45-ю, і мне падаецца, што ёсьць у гэтым нейкі элемент настальгіі, лёгкае шкадаваньне што да надзеяў, якія так і ня спраўдзіліся. Будучыня, якую чакалі тады, якой жылі, якая надыходзіла з набыцьцём незалежнасьці — яна атрымала другі шанец праз трыццаць год.

Распад імперыі і адсутнасць выбару

Летась я зацікавіўся каментаром філёзафкі Тацьцяны Шчытцовай з нагоды публічнай дыскусіі «Эканамічныя рэформы ў новай Беларусі». Пытаньне, якім яна задавалася пасьля размовы — які тып капіталізму мы зьбіраемся будаваць? — гучыць надзвычай актуальна і сёньня. У сваім допісе Шчытцова зьвяртае ўвагу на вострую рэакцыю з боку панэлістаў на ўжытае ёй падчас сэсіі пытаньняў і адказаў слова «капіталізм». Нікуды асабліва не падзенешся ад сувязі бізнэсу з рынкавымі рэформамі і прыватызацыяй. Вялікай часткай першага складу Каардынацыйнай рады акурат былі прадстаўнікі і прадстаўніцы старога бізнэсу, якія парадаксальным чынам заклікалі працоўных да палітычнай забастоўкі. І праблема ня столькі ў нерэфлексіўнасьці такіх заклікаў — у крытычны момант аналітыка і пільнасьць ёсьць раскошай. Асноўнае пытаньне ў тым, ці сапраўды ў ідэйным сэньсе пратэст 2020 года прапаноўваў нейкія радыкальныя трансфармацыі, а не яшчэ адно вяртаньне ў альтэрнатыўнае мінулае, зьмену сцэнара гульні і нармалізацыю гісторыі?

У гэтым супрацьстаяньні паміж «дабром і злом», якое я ўсё яшчэ спрабую разгледзець у тумане, мне ўсё адно бачыцца школа Кабакова з усімі яе архітэпічным персанажамі. Хуліганісты двоечнік і выдатнік-завучка. Каго зь іх возьмуць у будучыню? Нікога. Па-першае — не заслужылі. Па другое, піянерскі летнік тут ёсьць часткай педагагічнага метада, як тая моркаўка для осьліка. А па-трэцяе, таму што і першы, і другі вераць у існаваньне школы і дырэктара, вераць у правілы, якім можна сьледаваць і якія можна парушаць. Пра школу нам пяцьдзесят год таму даволі падрабязна расказваў Фуко. Таксама цікава, што пяцьдзесят год таму ўвайшлі ў моду працы прадстаўнікоў чыкагскай школы эканомікі, якія паклікалі да жыцьця неаліберальную мадэль. У дзевяностыя гісторыя «скончылася» менавіта на гэтай ноце, і менавіта постсавецкая прыватызацыя і шокавая тэрапія не спрацавалі ў Беларусі ў той жа ступені, як, напрыклад, ва Ўкраіне ці ў Расеі, бо мясцовы час быў адмотаны назад. Адмотаны, канешне, ня цалкам, бо замест прыходу транснацыянальных карпарацый сама краіна ператварылася на карпарацыю.

Пакуль шукаў будучыню, я заблукаў у гэтым тумане, бо цяжка сказаць, ці яна перада мною, ці за маімі плячыма. Расейская імперыя працягне распадацца, і таму межы ўплыву будуць рухацца. І гэта будзе паўтарэньнем распаду папярэдніх імперый, але не адменіць Імперыі як дырэктара, як спосабу глабальных грамадска-палітычных зносінаў, дзе ўлада пранітоўвае ўсе целы. І ў гэтым плане я ня думаю, што ў 2020 годзе ці цяпер Беларусь ці Ўсходняя Еўропа мелі ці маюць нейкі выбар. Дабраахвотнае падпарадкаваньне агрэсару і этнацыду наўрад ці могуць разглядацца ўсур’ёз. Гэта опцыя магчымая хіба ў адарванай ад рэальнасьці рытуальнай крытыцы тых заходніх левых, якія, цалкам неадчувальныя да сваіх прывілеяў, патрабуюць спыніць пашырэньне НАТА і не падтрымліваць Украіну зброяй. Нібыта Ўкраіна ці нехта тут цяпер мае іншы выбар. 

І таму далёка не абавязкова, што выдатнікі паедуць у летнік. Хуткасьці паставак Украіне зброі, зацягваньне тэрмінаў, нежаданьне Захаду ўкладацца менавіта ў хуткую перамогу крыху нагадвае мне набор кейсаў з «Капіталізму катастрофаў» Наомі Кляйн. Максімальнае кантраляванае аслабленьне Расеі і Беларусі з аднаго боку і прадказальнае падчас вайны аслабленьне Ўкраіны зь іншага — робіць усіх залежнымі ад будучых зьнешніх інвестыцый, зьвязвае рукі, і ў нейкім сэньсе перазапускае 90-я. 

Рэальная будучыня праз мару

Напэўна, адзін з найгорш засвоеных урокаў 2020 года — сеткавая архітэктура грамадскага руху і яго імкненьне да самакаардынацыі. Тое мноства самаарганізацый, Тэлеграм-чатаў і разнастайных ініцыятываў падтрымкі сапраўды пакрывала даволі шырокі сьпектар ад больш цэнтралізаваных платформаў кшталту «Голасу» да дваровых чатаў з даволі сітуатыўнай структурай. Кандыдатскія штабы і традыцыйная апазіцыя не былі да гэтага гатовыя і таму дзейнічалі напалову паводле пляну, напалову навобмацак, кіруючыся больш досьведам, чым момантам. Бо нават калі вялося пра новага прэзідэнта і адмену рэжыма, жнівень 2020 гаварыў усё ж мовай дэцэнтралізацыі, непатрэбнасьці пэўнага аўтарытэта, прадстаўнічай фігуры. Калі ў прэзідэнцкіх выбарах можа перамагчы цалкам выпадковы чалавек, то пад пытаньнем сам інстытут прэзідэнцкай пасады. Калі вучні самі могуць зладзіць піянерскі летнік, то навошта той дырэктар? І адсюль жа адваротнае: пакуль існуе дырэктар школы, то існуе і маса інфантылізаваных суб’ектаў, ня здольных непасрэдна вырашаць свой лёс.

Самаарганізацыя 2020 года была рэакцыяй на крызіс, але адначасова была пакліканая і тым уяўленьнем пра перамены, якое транслявалася штабамі і ініцыятывамі вакол іх. Ніколі нельга недаацэньваць патэнцыял уяўленьня, бо калі нешта можа быць памысьленым, яно рызыкуе вельмі хутка надарыцца. У дваццатым ніхто ня быў гатовы да нечага большага, да сапраўды значных пераменаў, акурат праз тое, што не было каму іх уявіць: беларуская апазіцыя адукаваная і выхаваная пераважна ў неаліберальнай мадэлі і зьвязаная з тымі заходнімі фондамі і структурамі, якія ёсьць яе асновай. Праз два гады вайна ва Ўкраіне не пакідае рэгіёну ніякага іншага выбару. Таксама вялікую ролю адыгрывае фактар стомленасьці ад крызісу, ад тэрору, дыктатуры, вайны. У стане шоку любая нармалізацыя і стабільнасьць куды лепей невядомых паветраных замкаў. Тым ня менш рэальная будучыня магчымая толькі праз утапічнае мысьленьне і палітычнае ўяўленьне, толькі праз адвечную мару аб ідэальным сьвеце.

Ці можна пераскочыць з дыктатуры ў анархісцкую канфедэрацыю? Прыклады ёсьць, аднак дырэктар такога ня любіць. Утопію можна выкарыстоўваць як метад, як тое, што можа даць імпульс для новых формаў сацыяльнай арганізацыі. Ёсьць даволі дэталёва распрацаваныя прынцыпы працы генеральных асамблеяў, кансэнсуса, шматлікія прыклады самакіраваньня. Спалучаныя з магчымасьцямі лічбавых тэхналёгій, разьмеркаваных сетак і аўтаматызацыі — яны цалкам могуць трансфармавацца ў ідэі для пабудовы альтэрнатыўнай будучыні, не залежнай ад канкрэтных аўтарытэтаў і начальнікаў. Ці прынамсі залежнай у меншай ступені. Любая сыстэма персаніфікаванай улады ці бюракратычна-алігархічнага кіраваньня ёсьць спадчынай мінулага, якое ўсё ніяк ня хоча сканчацца, прадуктам таго ж сну розуму, які нараджае пачвараў, той вывучанай бездапаможнасьці, якая пачынаецца ў сям’і і сканчаецца на могілках. Але будучыня ляжыць па-за гэтай дысцыплінай правілаў. Яна ляжыць у фантазіі, ва ўяўленьні, у нейкай сьмеласьці зірнуць на ўсё старое крытычна, перафармуляваць прыярытэты і сапраўды сустрэць адно аднаго, даведацца нарэшце адно пра аднаго, зьдзівіцца адно аднаму, як гэта было ў жніўні 2020. Будучыня надыходзіць прыкладна тады, калі разьвейваецца туман. 

Тэкст: Аляксей Талстоў
Апублікаваны: 17.02.2023

Weitere Themen

ЧУЖЫНЦЫ

Паліфанічныя сведкі канца і пачатку

Пра рыбаў і людзей

Я бачу тое, што ў маім садзе

Я вам зараз пакажу, адкуль будучыня Беларусі!

Беларускі фатограф Сяргей Лескець дзесяць гадоў вандраваў па радзіме, даследваў, шукаў носьбітак самай закрытай старадаўняй беларускай традыцыі лекаваць словам. Так узнік адмысловы праект «Шэпт». Фотапраект і кніга, якая выйшла ў выніку, атрымалі вялікі рэзананс у Беларусі і ў асяроддзі беларускай эміграцыі. 
Асобны спектакль паводле даследаванняў Лескеця стварылі «Купалаўцы» — калектыў, заснаваны былымі супрацоўнікамі тэатра імя Янкі Купалы пасля іх звальнення ў выніку пратэстаў-2020. Прэм’ера спектакля адбылася ў Штутгарце ў лістападзе 2022 года. 

Мы распыталі Сяргея Лескеця пра яго творчасць, падарожжы, традыцыю шаптання. А таксама зрабілі падборку фотаздымкаў з праекта. 

Deutsche Übersetzung

— Ваш фотапраект называецца «Шэпт». Аб чым ён распавядае?

— Гэта праект аб адной вельмі старажытнай і закрытай традыцыі, аб знахарстве. Праект пра людзей, носьбітаў гэтых ведаў. Згодна з павер’ем, усе яны маюць вышэйшы дар ад Бога: лячыць людзей словамі і дзеяннямі. Быццам бы нічога звышнатуральнага, знахар чытае шэптам таямнічыя словы, але такім чынам вылечваюцца людзі і хатняя жывёла (карова, конь). Дар перадаецца захавальнікамі традыцыі цераз пакаленні, ад бабулі да ўнучкі, ад дзядулі да ўнука. І вось гэта ўсё да нас дайшло з глыбіні стагоддзяў і тысячагоддзяў амаль без зменаў. І што важна, у нас гэта традыцыя ніколі не перарывалася, негледзячы на тысячагадовы ціск з боку хрысціянскіх канфесій, інквізіцыю, савецкі атэізм і рэпресіі… Вось гэта мяне і натхніла, бо ўсе мы чулі і сутыкаліся з гэтай традыцыяй, але ніхто тых людзей не фатаграфаваў.
З іншага боку, камера была для мяне быццам квіток у свет таямніцаў і містыкі. Дзякуючы фотааппарату я мог усё пабачыць сам, дакрануцца да знікаючага свету маіх продкаў. Уласнымі вачыма пабачыць тое, пра што чытаў адно толькі ў кніжках па антрапалогіі і этнаграфіі.

— Як вы даведаліся аб гэтай лекавай традыцыі?

— Усе мы, беларусы, так альбо іначай паходзім з вёскі, і гэтымі каранямі моцна павязаныя. Гэта як генетычная памяць. Тут нават у назве схаваны глыбокі сэнс. «Бабкай» завуць сваю родную бабулю, і так жа называюць знахарку. Кожны можа нешта згадаць. Вось калі, напрыклад, маленькае дзіця дрэнна спіць ноччу, ускрыквае і ўвесь час плача, яму даюць крыху выпіць той вады, над якой знахар чытаў свае словы. Часцей за ўсё яны лечаць вывіхі, спуды, расцяжэнні, інфекцыйныя хваробы (лішай, рожыстая пухліна), могуць дапамагчы з бясплоддзем.

Так і са мной, я з дзяцінства пра гэта чуў і ведаў, але ніколі не бачыў іх сваімі вачыма. І калі ўпершыню патрапіў да такой жанчыны, то моцна хваляваўся. І як вынік — нічога сфатаграфаваць у мяне тады не атрымалася. Мне спатрэбілася некалькі гадоў на падрыхтоўку і «ўваходжанне» ў гэтую тэму. Я чытаў процьму літаратуры, ездзіў і шукаў, ездзіў і шукаў. І проста ў нейкі дзень мне атрымалася паразмаўляць і зрабіць партрэт той самай, першай сваей знахаркі. Я ўжо збіраўся ехаць да дому, як да той знахаркі прыехалі лячыцца пацыенты, і мне дазволілі папрысутнічаць. Уяўляеце, два гады ты сядзіш і толькі чытаеш кнігі, і ў нейкі момант табе дазваляюць пабачыць тое, што для іншых табу? Гэта, як бы дзіўна не гучала, была нейкая мая ініцыяцыя. Пасля ўсё пайшло прасцей, мне часцей трапляліся тыя людзі, і ўсе пагаджаліся са мной гаварыць. Бо я ўжо быў не проста цікаўны чалавек, а той, хто мае такія ж веды, як і яны. 

— Што менавіта адбываецца, калі знахаркі шэпчуць? 

— Тое, як яны лечаць, цяжка патлумачыць чалавеку, які жыве ў рацыянальным свеце. Гэта не паддаецца логіцы і разуменню сучасных медыцыны і навукі. Знахары быццам і па сёння жывуць у міфа-паэтычным свеце, свеце казак і легендаў, у якім жылі нашы продкі. Для іх усё разуменне навакольнага свету базуецца на пачуццях і эмоцыях.
У даўнія часы традыцыя перадавалася цераз пакаленне, ад дзеда да ўнука. Пераемнік мусіў быць старэйшым альбо малодшым, але не сярэднім. Мусіў мець знатную памяць і добры характар, спагадлівасць да людзей, жаданне дапамагаць іншым. Рыхтавалі будучага знахара з малога ўзроста, з гадоў 7-12. У такім узросце ў чалавека самая крыштальная памяць, пачутае запомніцца на ўсё жыццё. Але толькі перад смерцю стары знахар мусіў перадаць свой дар. Без гэтага дару ўсе тыя веды былі без карысці. Была і ішная катэгорыя знахараў — не спадчынныя, а прыродныя. І яны былі больш моцныя. Гэта тыя людзі, да якіх сілы і словы замоваў прыйшлі ўва сне, ад вышэйшых сілаў. 

Як яны лячылі? Часцей знахар шэптам чытае свае малітвы над вадой, узятай з яго калодзежа. Пасля хворы мусіць гэтую ваду піць альбо амываць свой твар. Хтосьці са знахараў чытае словы непасрэдна над пацыентам. 
Методык вельмі шмат, і яны вельмі розныя. Напрыклад, лішай лечыцца націраннем сабраным з вакна водным кандэнсатам. Натуральна, што пры гэтым шэпчуцца патрэбныя словы. Рожыстую пухліну, інфекцыйную хваробу лечаць часцей так: на хворае места кладуць чырвоную тканіну. З валокнаў ільну скручваюць невялікія шарыкі, якія, чытаючы малітвы, спальваюць над той самай чырвонай тканінай. Для лекавання некаторых хваробаў выкарыстоўваюцца травы. Іх п’юць, робяць настойкі альбо абкурваюць іх дымам хворых.

— Гэта традыцыя распаўсюджана зараз па ўсёй Беларусі?

— Традыцыя вельмі хутка знікае, як і сама вёска. Сёння гэта з’ява разпаўсюжаная не паўсюль раўнамерна. Напрыклад, на захадзе Беларусі, дзе пераважае каталіцкае насельніцтва, носьбітаў гэтай традыцыі вельмі мала. Каталіцызм там добра «папрацаваў». Болей захавалася на памежных тэрыторыях, на тэрыторыі Палесся. Там яшчэ можна сустрэць знахараў. Калісьці амаль у кожнай буйной вёсцы быў свой такі чалавек. 
У сённяшніх гарадах, як і паўсюль у свеце, ёсць свае носьбіты сучаснага «неашаманізма» і «лекавых практык», але гэта нічога агульнага з нашай традыцыяй не мае. 

— Дзе палягаюць карані гэтай лячэбнай практыкі і як яна змагла выжыць у Савецкім Саюзе?

— Сёння амаль немагчыма сказаць, калі яна прыйшла да нас. Навукоўцы гэта адносяць да першароднай магіі слова, быццам бы гэта было адно з першых формаў фальклора. Яна прысутнічала з тых часоў, як з’явілася само слова і набыло магічную моц. Калі чалавек пачаў даваць імёны і назовы навакольнаму свету.
У такой альбо іншай форме знахарства прысутнічала ва ўсіх народаў у пэўных перыядах іх развіцця. Гэта людзі, якія дапамагалі знайсці ментальнае, духоўнае і фізічнае здароўе. І калі прыкладам у Еўропе гэтых людзей знішчала інквізіцыя, то ў нас царкоўныя ўлады ставіліся да іх больш лагодна. Гэта і дапамагло зберагчы традыцыю цягам тысячагоддзя панавання хрысціянства. З прыходам савецкай ідэалогіі ціск працягваўся. І знахараў на ўзроўні з святарамі падвяргалі рэпрэсіям, высылалі ў Сібір. 

Але між тым гэта не замінала працягваць традыцыю, проста яе стараліся не афішаваць і захоўваць таямніцу. Лячылі болей ноччу і таемна, каб ніхто не ведаў. Мне даводзілася чуць гісторыі, як камуністы таемна хадзілі да знахараў, каб вылечыцца ад укусу ядавітай змяі, калі немагчыма было звярнуцца за дапамогай ў бальніцу. І гэта было небяспечна для іх абодвух. Знахара маглі арыштаваць, а таго ж камуніста пазбавіць статуса і працы. 
З нашчадкаў знахараў шмат хто адмаўляўся пераймаць дар. Бо, вядома, тагачасная моладзь вельмі скептычна ставілася да тых ведаў. Гэта і спрычынілася да павольнага знікнення традыцыі.
Агулам савецкая ўлада выбудавала такую сістэму, праз якую беларуская вёска пачала катастрафічна знікаць. Калі ў 1970-х у Беларусі было 75% вясковага насельніцтва, то зараз толькі 25%, і гэта лічба павольна змяншаецца.

— Як вы выбіралі фатаграфічную форму для свайго праекта? 

— Можа гэта будзе гучаць малаверагодным, але візуальная мова сама выбрала сябе пад час працы над праектам. Я хацеў працаваць з сярэднім фарматам і першапачаткова здымаў на каляровую стужку. Лічбавую камеру я палічыў тут лішняй. Але тыя стужкі з некалькіх экспедыцый аказаліся проста без ніводнага здымка. Вось такая вось магія.
Наступным разам я скарыстаўся чорна-белымі стужкамі і сам займаўся ўсімі хімічнымі працэсамі пры праяўцы. І мне гэта падалося своеасаблівай алхіміяй, гульнёй сэнсаў. Мая фатаграфічная магія фатаграфуе знахарскую магію. Да таго ж, святло ў вясковых інтэр’ерах часам вельмі слабое, і тэхнічна працаваць з чорна-белай стужкай было прасцей. Быў адзін смешны выпадак, калі мяне папрасілі сваякі прывезці замоўленай вады, але я, стомлены дарогай, пераблытаў бутэлькі і ў знахарскую ваду дабавіў хімікаты, а затым тым жа растворам праявіў некалькі стужак з экспедыцый. Так атрымалася, што таямнічыя словы, якімі лечаць, ляглі нябачным слоем на кожны партрэт.

— Як на ваш праект адрэагавалі ў Беларусі?

— Рэакцыя беларусаў мяне проста шакавала. Я не прызвычаены да такой увагі. Выданне кнігі і яе публікацыя былі крыху авантурай для мяне. Я ж не пісьменнік, проста на паперы падзяліўся сваімі ўражаннямі ад пабачанага і пачутага. Усе свае дзесяць гадоў падарожжаў, пошукаў і знаходак. А кніжка ўся, увесь тыраж, прадалася за шэсць месяцаў. 
З выставай таксама было шмат прыемных момантаў. Нам давялося рабіць пяць аўтарскіх сустрэчаў, бо людзі ўсё тэлефанавалі ў галерэю і прасілі. Мы нават ладзілі рэгістрацыю па запісу, бо ўсіх ахвотных было цяжка змясціць. Выставу працягвалі тройчы, і ў выніку яны правісела тры месяцы. Але і зараз людзі тэлефануюць у галерэю, просяць паўторна правесці маю лекцыю.
Але гэта ўсе не столькі мая заслуга, гэта заслуга маіх гераіняў, іх лёса, іх долі. Хтосьці чытаў кніжку і прыходзіў паглядзець на здымкі гераіняў, хтосьці наадварот, пасля выставы набываў кніжку. Тут таксама адыграла генетычная памяць, бо шмат хто чуў пра знахараў, хтосьці меў сярод сваіх продкаў знахараў, але праз таямнічасць традыцыі нічога пра іх не ведаў. А мая кніга і выстава адкрывалі забыты і знікаючы, містычны свет беларускай лекавай традыцыі. Верагодна, гэта і было тым поспехам.
 

«Знахарка Фядора ля жаночага абракальнага крыжа. На гэты крыж штогод ахвяруюць новыя тканіны і рушнікі. Старыя спальваюць. Гэты рытуал мусіць аберагаць ад хваробаў і небяспекі цэлую вёску.» / © Сяргей Лескецьзлева: «Адна з методык лекавання – пералязанне цераз дупло дрэва, звярыную нару, нару, выкапаную на мяжы леса і поля… Мне ўдалося знайсці дрэва, у каранях якога сядзелі жабы, а з маленькіх дзюрачак выляталі восы.» / справа: «Бабка Ванда — са старажытнага роду ведзьмаў. Але яе маці адраклася той традыцыі і ў жыцці займалася адно добрымі справамі — знахарствам. Дачка ў свае 92 гады працягвае традыцыю маці.» / © Сяргей Лескець

«Вуглі ад дрэва ў місачцы. Цераз іх працэджваюць лекавую ваду альбо на іх кідаюць асвечаныя ў царкве травы. Дымам ад тых траў абкурваюць хворага.» / © Сяргей Лескець

«Бабка Алена шэпча замовы. На шыі ў яе вісяць некалькі крыжыкаў і абразочкаў. Яна лічыць, што гэта прыдае ей моцы.» / © Сяргей Лескець

«Ахвяра хлебам на ураджайны (грыбны, ягадны) год. Знахарка прыносіць на анучцы кавалак хлеба і пакідае яго на невялічкай палянцы.» / © Сяргей Лескець

 

злева: «Бабка Ганна жыве на Падляшшы (з 1945 года — тэрыторыя Польшчы), лічыць сябе праваслаўнай беларускай. Словам замоваў яе навучылі ў сне святыя Кузьма і Дзям’ян.» / справа: «Лекарка і 9 розных каласкоў. Гэта яе сямейная традыцыя, на Купалле збіраць 9 розных каласкоў і асвячаць у касцёле. Яны дапамагаюць ей лекаваць хворых.» / © Сяргей Лескець

«Папера з тэкстамі замоваў. У разных традыцыях яе спальваюць, а дымам — абкурваюць, альбо размачываюць у вадзе і даюць піць тую ваду хвораму чалавеку. Так чалавек прымае ў сябе словы.» / © Сяргей Лескець

«Балота, згодна з легендай, створана чортам, які скраў у Бога зерняткі жыцця, паклаўшы іх у рот. Патрапіўшы ў вільгаць, зерняткі пачалі расці і распіраць рот нячысціка. Чорт мусіў іх выплюнуць. Так утварылася балота. Гэта як супрацьстаўленне света і гармоніі — першародны хаос. Туды знахары зганяюць усе хваробы. Там жыве нечысць, і там хваробы зараджаюцца.» / © Сяргей Лескець

«Побач з домам бабкі Алены стаіць Дзедава гара, на якой з даўніх часоў мясцовыя святкавалі Купалле. Навукоўцы сцвярджаюць, што мясціны з такімі назвамі ў мінулым былі паганскімі капішчамі.» / © Сяргей Лескець

злева: «Бабка Алена дэманструе травы, якімі лечыць.» / справа: «Адна з нешматлікіх знахарак, якая магла лячыць дзіцячую эпілепсію.» / © Сяргей Лескець

«Лес з’яўляецца адным з галоўных кармільцаў і прасторай, у якой жылі беларусы на працягу тысячагоддзяў. Таму ён часта згадваецца ў казках, легендах і паданнях.» / © Сяргей Лескець

«Стандартныя літары каталіцкага свята Трох Каралёў С.М.В. у традыцыі лекавання лічуцца абярэгам. Крэйда, якой пішуць літары, асвечаная. Ей можна лекавацца і адпугваць ведзьмаў.»

 злева: «Іншасвет немагчыма апісаць альбо намаляваць. Ён з’яўляецца люстэркавым адбіццём нашага.» / справа: «Бабка Алена. Ува сне да яе прыйшоў Бог і даў словы, якімі яна лечыць хворых людзей і жывёл.» / © Сяргей Лескець

Фота: Сяргей Лескець
Фоторедактор: Анди Хеллер 
Опубликован: 03.01.2023

Weitere Themen

«Пока я ждал(a)». Белорусская серия фотографа Юлии Аутц

Беженцы на границе Беларуси и ЕС. Фотосвидетельство гуманитарного кризиса

«У меня отняли корни, семью и родину»

Каляды бязь межаў

Сяргей Календа, 1985 году нараджэньня, — пісьменнік, культуролаг, аўтар чатырох кніг прозы, кнігі казак і раману, стваральнік часопісу «Макулатура», які сваёй мэтаю ставіць развіццё беларускай культуры, выхад па-за моўныя межы й цэнзуру. 
У сваім эсэ для нашага праекта «Беларусь – Зазірнуць у будучыню» Сяргей Календа піша пра тое, што ў краіны Помсты і Зла, у якую ператварыў Беларусь крыважэрны дыктатар, будучыні ня мае. 
Час настаў змрочны, але ён сведчыць і пра новае пакаленне, якое прыйдзе на змену гэтаму вэрхалу. Новае, вольнае і дэмакратычнае пакаленне вырасла паралельна з такім жа новым пакаленнем, якое падтрымлівае дыктатарскія схільнасці і погляды. Мы маем дзьве Беларусі – Ціханоўскай і Лукашэнка. Але ідзе працэсс развіцця, які даказвае, што беларускую культуру немагчыма вынішчыць, лічыць аўтар. 
Ва ўсе часы нацыянальны код беларусаў прарастаў сярод іншых каранёў, і калі чарговы тыран спальваў усё навокал, праз час ізноў прабівался парасткі.
Зараз усё выглядае чарговым тэрорам, зачысткамі ўсяго беларускага… Але з супрацьлегалага боку: дыяспары, падтрымка культурных праектаў, узаемадапамога. Мы адчуваем сваю еднасць, маем свой гонар, і гэта з намі і нашай культурай назаўжды, лічыць Сяргей Календа. Будучыня ў Беларусі ёсьць, яна моцная, адважная і, галоўнае, вопытная, яе не падманеш чарговым прэзыдэнтам. 

Deutsche Version

Беларуская рэальнасць, палітыка, светапогляд – напасці, абвінаваціць, прыгразіць, абазваць тэрарыстам, фашыстам, пятай калонай, нацыяналістам. 

Краіна настолькі сказіла тэрміны і перакульнула ўсё да гары нагамі, што там, дзе былі жанчыны з кветкамі, якія зрабілі ланцуг салідарнасці — тэрарысты, якія прагнуліся пад Захад, жадаючыя смерці квітнеючай РБ. І арганізацыя, створаная лавіць злачынцаў, займацца крыміналам, крадзяжамі, бытавым гвалтам — цяпер наўпрост б’е шыбы ў вокнах кавярнаяў, дзе схавалі хлопцаў з белымі і чырвонымі балёнікамі, прыходзіць ноччу да грамадзян, выкрадае іх з ложкаў. Краіна Помсты і Зла, і гэта відавочна для маіх дзяцей, якія бачаць наваколле і запытваюцца ў мяне, а чаму гэта міліцыя б’е людзей, хіба яны кепскія?

Будучыні ў Бедарусі (гэта не абдрукоўка) — няма ў тым стане і ў такіх развіццях падзей, якія працягваюцца. Дыктатар за трыццаць год ператварыўся ў страшнага, крыважэрнага клоўна, злоснага старога чалавека, які настолькі захрас у ілжы, прадажнасці, цынізме, што можа лёгка павіншаваць Украіну з Днём Незалежнасці, калі з беларускай тэрыторыі рашысты (так іх цяпер называюць) абстрэльваюць ракетамі Украіну.

Калісці даўно я пачаў збіраць гісторыі пра звычайных беларусаў, пра чыноўнікаў і тых, хто кіруе заводамі, і зразумеў, што краіну давялі да такога сусветнага, маштабнага крызісу людзі, якія жывуць па прынцыпах: не высоўвацца, што сказалі, тое і рабіць, мая хата з краю, лепш выканаць загад зверху, чым падумаць, не праяўляць ініцыятывы, бо а што суседзі скажуць? На ўсіх гэтых народных мудрасцях і я рос, мне так казалі мае бабкі, але маці,  што праўда, ужо спрачалася з усімі гэтымі тэзісамі. Праз такіх, як яна, пачало гадавацца новае пакаленне, смелае, вольнае. І гэтая новая моладзь развівалася паралельна з той часткай грамадства, якая працягвала за сабой цягнуць савецкі лад жыцця, ягоныя рабскія прынцыпы.
«Абы не было вайны» — была галоўная мантра для ўсіх, якая страшыла, падпарадкоўвала і вымушала не высоўвацца. 
Кнігу гісторый, пра звычайных беларусаў, я не напісаў, прыдумаў толькі назву «Як мы ўсё пра*балі». 

У нас вырасла вольнае, разумнае пакаленне, якое напалову з’ехала з краіны, людзі, якія хацелі змяніць гэты страшны і цяжкі лёс быць краінай у рабстве. А палова замоўкла, і я спадзяюся, не назаўжды. І нельга забывацца, што новае пакаленне вырасла паралельна з такім жа новым пакаленнем, якое падтрымлівае ўсе дыктатарскія схільнасці і погляды. І такім чынам мы маем дзьве Беларусі — Ціханоўскай і Лукашэнка, і будучыня павінна вымалёўвацца файнай для краіны, бо ідзе працэсс развіцця, які чарговым разам даказвае, што беларускую культуру немагчыма вынішчыць, як і нашае «Не спыніць! Не стрымаць!»

Але хачу пачаць з самага пачатку, з таго, што я высветліў і зразумеў са сваіх дзіцячых часоў, калі мой бацька, стаўшы стачкомам, дапамог стварыць незалежны прафсаюз на МАЗе, пайшоў з натоўпам рабочых, з манціроўкамі, гаечнымі ключамі, па дарозе дадаючы да сваёй каманды: МТЗ, Падшыпнікавы завод… Рабочыя ламануліся на цэнтральную плошчу, да Чырвонага касцёла. З’явіліся магчымасці выказацца свабодна, бо «саюза» больш няма, ёсць мы, жывыя людзі, якія прагнуць жыць шчасліва і ня быць галечай. Але выйсці на плошчу — гэтага было недастаткова, тыя людзі, якія сядзяць у кабінетах і прымаюць рашэнні — ня вышлі на плошчу…

Вынік першых у пачатку 90-х мітынгаў: прыехаў Клінтан, парукаўся з жыхарамі сталіцы на плошчы, з’ехаў. Прыйшоў Лукашэнка і ўжо тады страсаў паветра заяўкамі, што пакажа, хто крадзе ў дзяржавы, хто вінаваты ў тым, што амаль няма заробкаў, і нават трос у руках нейкія папкі — нібыта доказы. Усе яго паслухалі, паглядзелі на яго на фоне бел-чырвона-белага сцягу — і супакоіліся. Гэты малады, вусаты фацэт у завялікім гарнітуры тады яшчэ паабяцаў беларусам усё на свеце. І беларусы спакойна палеглі спаць, каб прачнуцца ў БССР-2, у версіі камунізма, замяшанага на калхозным лайне і шызафрэніі. 

Я рос і вучыўся ў школе з процьмай свабодных вучняў, якіх гадавалі лепшыя настаўнікі. Нам дазвалялася спрачацца, выказваць думкі, якія былі супрацьлеглымі ў агульна прынятых меркаваннях. Маці дома заўжды казала, што трэба мець сваю думку і свой погляд на ўсё на свеце і скептычна ставіцца да ўсяго, асабліва, калі табе штосці распавядаюць са сцэны, кафедры, трыбуны, што трэба мець сваю галаву на плячах.

Пакаленне маіх бацькоў вырасла з забітым эга, бо не толькі сэкса не было ў ссср, але і свайго Я. Таму, можа, нас і гадавалі, як свабодалюбівых людзей, якія, пасталеўшы, не пажадалі жыць у рабскім свеце і вырашылі змагацца са злом. Беларусь — краіна партызан, вольных людзей, якія гатовыя пайсці у лес, схавацца, дачакацца і адпомсціць дзеля таго, каб мець тыя самыя простыя рэчы: лепшую долю, хлеб і сваю зямлю. Таму, пачынаючы са старэйшых класаў, мы, пераняўшы стачкі ад сваіх бацькоў, выходзілі і браліся ў ланцуг на плошчы Багушэвіча, калі ад мянтоў было складана уцякаць на высокія халмы, але ім і падаўна было нас, шаснаццацігадовых, не дастаць. Ва ўніверсітэцкія часы мы выходзілі на плошчу і ночылі ў намётах, каб паказаць, што нашае месца тут і цяпер, што гэта наш горад і наша краіна. Усіх хапалі, збівалі, саджалі. Нас, студэнтаў, адлічвалі, але ня так публічна і жорстка, як пасля 2020 году, і, трэба сказаць, у той час студэнтаў баранілі настаўнікі і кафедры, выдавалі дакуманты, што падчас пратэстаў мы здавалі іспыты альбо былі на канферэнцыі…

Быў час, які я мог назіраць на ўласныя вочы. Беларусь стала цікавая для Еўропы, ў Мінск пачалі прыяжджаць турысты, развіццё інфраструктуры паскорылася і палепшылася шматкроць. Мы прымалі на стадыёне ангельскую, шатландскую, нямецкую зборныя па футболе. Наш клуб БАТЭ гуляў у Лізе Еўропы. Пачалі адчыняцца Брытанскія франшызы: Mothercare, Fashion Bar, Toni&Guy. З’явіліся нямецкія інвестары і забудоўшчыкі. Беларусь стала цікаваю не толькі Расеі і шэрагу мусульманскіх краін. З’явілася негалосная дамоўленасць з уладай пра тое, што можа быць развіццё культуры. Не толькі папулярных забаўляльных інфраструктур, але можна адчыняць выставы, ладзіць канцэрты, выпускаць кнігі. 
Імгненна, за лічаныя дні, месяцы ў нас з’явілася сапраўднае, паўнавартаснае жыццё — у сваёй краіне. Але… але да першых «Плошчаў», новых пратэстаў. І нас ізноў адштурхоўвае кудысці назад у мінулае, і мы здзіўляемся, як?! Як у XXI стагодздзі можна так катаваць людзей, забіваць і забараняць мову і кнігі. Як? Вельмі проста, дайце аднаму чалавеку манаполію на ўладу, на прамысловасць, на цэлую краіну, дайце яму час, каб стварыць сваё асяродзьдзе, сваіх кастрыраваных чыноўнікаў і тупых вайскоўцаў, і вы ніколі не будзеце свабоднымі, а толькі залежнымі ад страшнага, крыважэрнага рускага суседа, і ў закладніках аднаго хворага дзеда.

Кожны год для беларуса з’яўляецца маркерам, ён быццам бы пражывае адразу некалькі год, бо паспявае устаць на ногі, акрыяць, пачаць жыць і працаваць, і потым ізноў яго збіваюць з ног і ўсё паўтараецца — і гэта галоўная выснова — што будучыня ў Беларусі ёсьць, і моцная, і адважная і, што самае галоўнае, вопытная, яе так проста не падманеш чарговым прэзыдэнтам. Галоўнае, даць народу абіраць жыццё і ўладу.

Беларусы жывуць на сваіх геаграфічных і геапалітычных арэлях, але ніколі яшчэ такога не было, каб з гэтых арэляў нас збілі. Так, нас гайдае з тэрора да адраджэння, але калісці арэлі пачнуць гайдацца мякка і не па такой жорсткай дузе, дзе мы будзем спрачацца за выбары, спакойна і разважліва, і дзе вулічныя музыкі будуць спяваць і збіраць натоўпы на брукаванцы, якая, нарэшце адкаркуецца ад гэтага спрэсаванага асфальта, шматкроць падрапанага параднымі танкамі. 

У часы існавання Вялікага Княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай, Расейскай імперыі, Савецкага саюза, Беларусь і беларусы існавалі са сваёй мовай і сваім  строем, выжывалі, аточаныя іншымі мовамі і культурамі. Паўсюль і ва ўсе часы беларусы існавалі, дзякуючы сваёй непаўторнасці, іх нацыянальны код прарастаў сярод іншых каранёў, і кожным разам, калі чарговы тыран спальваў усё навокал ушчэнт, праз час ізноў прабівался парасткі.

Зараз усё выглядае чарговым тэрорам, чарговымі зачысткамі ўсяго беларускага, нацыянальнага, культурнага. І цяпер сапраўды шмат хто на баку Лукашэнкі кажа, што культура потым, зараз у нас больш важныя справы, і пачынае даваць турэмныя срокі за «абразу прэзідэнта» мастакам, музыкам, шахцёрам, журналістам, пісьменнікам. Без кіно і музея можна жыць, галерэі нам не патрэбны, галоўнае, каб усе мелі свае «па пяцьсот даляраў» і было што есці. 

Час настаў змрочны, страшны і безнадзейны, але тое, якія былі мітынгі, выхады, дваровыя ініцыятывы, як мы змагаліся са злом кветкамі і абдымкамі, сведчыць пра новае пакаленне, якое прыйдзе на змену ўсяму гэтаму вэрхалу, усім гэтым бандзітам, якія перавярнулі ўсё, скрывілі: вось тут мы разам з нелегетымна абраным прэзідэнтам, ратуем краіну ад вас — фашыстаў, тэрарыстаў! «Нормальным языком со мной говори, урод!».

На дадзены момант, каб рабіць нейкія высновы, дастаткова заўважыць, што ўнутры краіны ідзе самы страшны генацыд — культуры, мовы… Пераслед за свабоду думкі і жыцця… Але з супрацьлегалага боку: беларускія дыяспары ва ўсіх краінах свету, падтрымка і фінансаванне культурных праектаў за мяжой, дапамога кожнаму. За кошт мітынгаў, тэрору ўлады, мы, беларусы, адчуваем сваю еднасць, маем свой гонар, і гэта з намі і нашай культурай назаўжды.

У нас, беларусаў, сапраўды складаны лёс і гісторыя, нам часта даводзілася існаваць у іншых культурах і цывілізацыях, імперыях, але мы ніколі не забываліся на саміх сябе, нашу мову, нашыя карані. І калі казаць пра сваю самаідэнтыфікацыю, то ў любой кропцы жывуць тыя самыя мужчына ці жанчына, якія з пяшчотай узгадваюць сваё жыццё там, дзе неба, лес, палі і рэчкі, і кожны з іх гатовы вярнуцца, каб будаваць Беларусь бяз слёз і сініх пальцаў.

Weitere Themen

ЧУЖЫНЦЫ

Паліфанічныя сведкі канца і пачатку

Пра рыбаў і людзей

Yes Future No Future – опыты нелинейных суждений

Жить в Беларуси