Са жніўня 2020 г. беларускі і беларусы выступаюць з пратэстамі за сумленныя і свабодныя выбары ды свае асноўныя правы. За кароткі час паўстаў і дасягнуў гістарычнага значэння шырокі і мірны рух за дэмакратыю і пашырэнне правоў і магчымасцяў грамадзянскай супольнасці. Гэты рух адстойвае права голасу і права на ўдзел у прыняцці рашэнняў. Адбываюцца кардынальныя змены, вынікі якіх яшчэ невядомыя. Аляксандр Лукашэнка спрабуе задушыць пратэст, спыніць змены рэпрэсіямі і гвалтам.
У гэты складаны час мы гатовыя адважыцца на размову пра будучыню, паспрабаваць знайсці для яе словы і паразважаць пра яе. У праекце «Беларусь — Зазірнуць у будучыню» Дэкодэр (dekoder) у супрацоўніцтве з Фондам С. Фішэра (S. Fischer Stiftung) прэзентуе шэсць эсэ беларускіх аўтарак і аўтараў, што ў літаратурнай і паэтычнай, аналітычнай ці культуралагічнай форме звяртаюцца да тэмы будучыні Беларусі. У перакладзе на нямецкую мову тэксты будуць апублікаваныя на партале Дэкодэр. Адначасова наш медыйны партнёр Colta.ru апублікуе тэксты па-руску. Мастачка Тосла падрыхтуе ілюстрацыі да кожнага эсэ ў рамках ейнага праекту «Вузел Надзеі».
Беларускі паэт і філосаф Ігар Бабкоў нарадзіўся ў 1964 годзе ў горадзе Гомель на паўднёвым усходзе краіны і з’яўляецца адным з самых уплывовых інтэлектуальных дзеячоў у найноўшай ідэйнай і гуманітарнай гісторыі сваёй радзімы. Творы паэзіі і тэксты Бабкова былі адзначаны шматлікімі узнагародамі. У яго творах асэнсоваецца значэнне беларускай культурнай прасторы як еўрапейскага памежнага рэгіёну і як прасторы, якая знаходзілася і працягвае знаходзіцца паміж імперыямі або на іх межах. Яго хвалюе важнасць фарміравання нацыянальнай ідэнтычнасці і культурнага самавызначэння.У час вайны, якую Расея вядзе супраць Украіны, Бабкоў у сваім эсэ для нашага праекту «Зазірнуць у будучыню» разважае пра гістарычную класіфікацыю гэтага пераломнага моманту, які ўзрушыў Еўропу. Гэта пра абарону разнастайнасці, піша ён. Гэта «вайна за разнастайнасць. Вайна паміж Цэнтральнай і Усходняй Еўропай Кундэры».
«Вузел надзеі» © Тосла
1. Вайна і мір.
Існуе меркаванне, што філосафія робіць рэчы больш складанымі, чым яны ёсць самі па сабе. Існуе таксама і іншае: рэчы самі па сабе нам невядомыя, і філасофія проста паказвае іх больш складанымі, чым яны падаюцца звычайнаму чалавеку.
Але ў пэўных кантэкстах хочацца быць ясным. Таму пачну з дэфініцыяў.
Калі мы гаворым пра «рускі мір», мы маем на ўвеце пэўную ідэалагічную дактрыну і адпаведныя практыкі расейскай дзяржавы, якія ў латэнтнай форме прысутныя ў палітычным і культурным поле апошнія дзясяцігоддзі, але напоўніцу выйшлі на паверхню ў 2014 – 2015 годзе. Звычайна мы бярэм гэты новы «рускі мір» у дзвюхкоссе і гэтым абазначаем розніцу з ідэалагічным напаўненнем тэрміна ў папярэдні перыяд, у якім ён тычыўся «культурнай і эканамічнай падтрымкі суайчыннікаў за межамі Расеі», а таксама з агульным сэнсам словазлучэння, якое насамрэч можа значыць што заўгодна (у тым ліку прыгожую ўтопію рускай культуры паверх бар’ераў, межаў і ўладаў).
Сённяшні «рускі мір» гэта практыкі брутальнага і агрэсіўнага неаімперыялізма, скіраванага перадусім на бліжэйшых суседзяў, але які таксама нясе ў сабе пэўную агульную, «геапалітычную» візію ўсяго света. Вобраз будучыні чалавецтва, у якой моцныя, уладары свету, эфектыўна і беспакарана дзеляць міжсобку рэсурсы і тэрыторыю. Асноўная канцэптуальная эмоцыя, што ляжыць у аснове «рускага міра» – посткаланіяльны рэсэнтымент, які выходзіць на паверхню, тэматызуецца як крыўда «чаму Расею не любяць», «чаму інтарэсы Расеі не прымаюцца пад увагу», і «чаму пра Расею забылі». Таму войны на перыферыі і спробы дэстабілізацыі глабальнага парадку важныя не самі па сабе, а толькі як інструменты ўвахода Расеі ў храбры новы свет, у якім яна таксама будзе «мець права». На вайну. Хлусню. Забойствы і пасадкі нязгодных. Цынічную ігнаранцыю грамадзкага меркавання. І у якім за гэта з Расеяй будуць «лічыцца».
Гэты посткаланіяльны рэсэнтымент выспяваў ужо досыць даўно. Адпаведныя сімптомы можна прасачыць з другой паловы дзевяностых. Але пераход да брутальнай і агрэсіўнай фазы адбыўся так раптоўна і нечакана, што стаў сапраўдным шокам для інтэлектуалаў. Як для расейскіх, так і для еўрапейскіх. Нават сёння, праз амаль дзесяцігоддзе, я не магу прыгадаць аніводнага ўзорнага рэфлексіўнага тэкста, – нямецкага ці французскага, у якім былі б не проста спробы сітуацыйна апісаць, што адбываецца, і паставіць дыягназ, хто вінны, але ўбачыць за ідэалагічнай канцэпцыяй пэўны тып мыслення, зразумець, як ён працуе.
Выявіць асноўныя схемы і канцэпты, і, урэшце рэшт, паставіць пытанне пра новую эпоху, у якую мы відавочна ўляпаліся з нашых вясёлых постмадэрнізмаў і значна менш вясёлых посткамунізмаў.
Тэкста, у якім была бы крытычная рэфлексія, альбо нават дэканструкцыя практыкаў імперскага мыслення, а не проста калькуляцыя рызыкаў і наступстваў. Бо імперыя перш за ўсё здараецца ў мысленні, у галовах і тэкстах, і толькі потым пачынае працу ў палітычнай і эканамічнай рэальнасці. Імперыя гэта не толькі войскі, спецслужбы, каланіяльная адміністрацыя. Але і каштоўнасці, эмоцыі, культурныя коды. Карціна свету, якая навязваецца як універсальная.
Што больш важна, у сучаснай інтэлектуальнай прасторы Еўропы адсутныя не толькі рэфлексіўныя тэксты. Адсутнічае мейсца, з якога магла б паўстаць такая рэфлексія. І мова, у якой гэтая крытычная рефлексія магла б адбыцца.
Гэта выглядае дзіўным, бо ў цэлым у XX стагоддзі у Еўропе назіралася перавытворчасць крытычнай тэорыі. Але сёння мы разумеем без дадатковых аргументаў: і гегемонія неамарксістаў, і франкфуртцы, і Бадрыяраўскія сімулякры, і нават цынічны розум Слатэрдайка з лакан-атракцыёнамі Жыжэка не ў стане апісаць новую рэальнасць, якую агаліла расейска-украінская вайна і беларуская рэвалюцыя.
І мы ўжо гатовыя прамовіць праўду: мы не разумеем, што з намі адбываецца, у якую эпоху мы ўступілі.
***
Тут паўстае спакуса сказаць: адным з такіх месцаў мыслення, з якіх бачная будучыня, выступае сёння ўсходнееўрапейскае памежжа.
А мовай, якая дазваляе канцэптуальна гаварыць пра новую эпоху, можа быць мова беларускай і ўкраінскай (посткаланіяльнай) тэорыі, якая афармляе і канцэптуалізуе досвед сутыкнення з імперыяй. Выжывання ў гэтым сутыкненні. Адстойвання сваёй суб’ектнасці і сваёй непадобнасці.
Бо менавіта гэта і ёсьць самым дзіўным: нягледзячы на два стагоддзі няспыннай імперыі за работай, усходнееўрапейскае памежжа не толькі не знікла, не расплавілася ў плавільным катле імперыі і савецкага народа, але наадварот, умацавалася ў сваёй парадыгмальнай інакшасці.
І сёння выступае не столькі як лакальнасць, колькі як сапраўдная канцэптуальная альтэрнатыва «рускаму свету».
Калісці Мілан Кундэра, у класічным тэксце пра трагедыю Цэнтральнай Еўропы супрацьпаставіў парадыгму «максімальнай разнастайнасці у межах найменшае прасторы», якую ён назваў цэнтральнаеўрапейскай, «найменшай разнастайнасці ў межах найбольшае прасторы», якая тады тычылася СССР.
Мы маглі б сказаць, што ўсходнееўрапейскае памежжа – гэта не проста абарона Ўкраіны. Ці падтрымка беларускай рэвалюцыі. Але перадусім абарона разнастайнасці. Вайна за разнастайнасць. Вайна кундэравых Цэнтральнай і Усходняй Еўропы.
***
У Беларусі традыцыя крытычнай дэканструкцыі ўсходняга суседа мае доўгую інтэлектуальную гісторыю, зашыфравана ў базавых міфах ідэнтычнасці і, можна сказаць, распачынаецца разам з самім беларускім праектам. Які ёсьць не проста стандартным праектам паўставання нацыі, з істотным сацыяльным складнікам (сацыяльнае вызваленне беларускай вёскі), але і праектам выразна антыкаланіяльным (такое вызваленне немагчымае без дэмантажу структураў імперскага прыгнёту).
Пачынаючы ад Міцкевіча, які першы ў тутэйшай традыцыі распачынае крытыку імперыі (перадусім у «Дзядах», але таксама ў «Кнігах польскага народа», у публіцыстыцы 1830-х), праз Купалу, «Тутэйшыя» якога могуць выступаць класічным прыкладам літаратуры, што даследуе каланіяльную траўму, Абдзіраловіча і Самойлу, якія распрацоўвалі адмысловую метафізіку беларускай анты- і пост-каланіяльнай суб’ектнасці, ажно да класічнага тэкста Зянона Пазняка «Аб расейскім імперыялізме і яго небяспеках» і цэлай плоймы посткаланіяльнай аналітыкі канца дзевяностых, – тутэйшыя інтэлектуалы зноў і зноў ставяць адпаведныя пытанні і даюць на іх усё новыя версіі адказаў.
Раз-пораз нават пачынае здавацца, што ў культуры ўсяго гэтага зашмат. І асноўная задача цяпер «забыць пра імперыю», перайсці нарэшце ў рэжым нармальнасці, прыгадаць, што мы «ўсе разам ляцім да зор».
Але як толькі інтэлектуалы спрабуюць рэалізаваць гэтую задачу, гісторыя робіць новы віток, і мы зноў, як у дні сурка, прачынаемся ў адным ложку з Імперыяй, пакутліва прыгадваем учорашні дзень і спрабуем зразумець, чым гэтым разам усё скончыцца.
***
Піянерамі ў дапасаванні заходняй посткаланіяльнай тэорыі да ўсходнееўрапейскага памежжа была украінская дыяспара. Аўстраліец Марко Паўлышын, амерыканка Аксана Грабовіч ды іншыя стварылі напачатку дзевяностых першыя тэксты, у якіх ясна паказалі, што і Франц Фэнан, і Саід, і нават Гомі Баба, – усё гэта і пра нас таксама. Але паўставанню тутэйшай тэорыі мы абавязаны двум кіеўскім інтэлектуалам: Аксане Забужка і Міколу Рабчуку. Менавіта яны вывелі посткаланіялістыку з акадэмічнага гета, пераўтварылі ў логіку і стратэгію культуры, у культурную палітыку. Канцэптуальна Ўкраїна ўжо ад канца 90-х была гатова да сітуацыі «пасля імперыі».
На расейскай інтэлектуальнай сцэне сітуацыя менш суцяшальная. Толькі тры прыклады.
У 2006 годзе ў Маскве выйшаў расейскі пераклад кнігі Эдварда Саіда «Арыенталізм». Выдавецтва, якое выдала кнігу, называлася «Русскій мір». У прадмове звярталася ўвага на тое, што Саід палестынец, крытыкуе Захад і ў гэтым сэнсе калі не саюзнік, дык пэўна «папутчык» нашай імперыі. Адзінае, пра што не гаварылася зусім, гэта тое, што кніга Саіда спрычынілася да паўставання аднаго з самых моцных і эфектыўных дыскурсаў, у якім імперыя (усе імперыі) выступае аб’ектам крытыкі і дэканструкцыі.
У гэтым жа 2006 годзе ў Петэрбурзе майстэрня Зіцянкоўскага пры БДТ паставіла п’есу Браяна Фрыла Translations. Аўтар расейскай версіі Стронін пераклаў назву як «Нужен перевод». Сама п’еса Фрыла даўно вывучаецца ва ўніверсітэтах як посткаланіяльная класіка. У ёй паказана, як імперская ўлада гвалтоўна перапісвае прастору, ламаючы не толькі геаграфію і культурную традыцыю, але і жыццёвыя светы насельнікаў. І, у гэтым сэнсе, больш неадэкватнага разумення яе паслання, чым «нужен перевод», быць не можа.
І, нарэшце, у 2011 годзе ў Кембрыджы выходзіць кніга Аляксандра Эткінда «Ўнутраная каланізацыя. Імперскі досвед Расеі», дзе аўтар ставіць задачу дапасаваць інтэлектуальны апарат посткаланіялістыкі да інтэлектуальнай гісторыі Расейскай Імперыі. Адразу скажу: пры ўсёй сімпатыі і павазе да аўтара, і пры ўсіх іншых вартасцях гэтай кнігі, у сваёй посткаланіяльнай частцы гэта поўны правал. Аўтар адразу зыходзіць з каланіяльнай прэзумпцыі, што «гэта ўсё Расея, якая сама сябе каланізуе», маргіналізуючы і выцясняючы не проста іншую канцэптуальную оптыку, але і ўсе тыя рэальныя народы і тэрыторыі, якім «пашчасціла» апынуцца ўнутры.
Гэтыя тры гісторыі паказальныя для разумення расейскай інтэлектуальнай сцэны апошніх дзесяцігоддзяў. Яны для мяне звязаныя адным ланцугом, дэманструюць адну логіку культуры, адзіны тып мыслення.
І ўсе тры – гісторыі несустрэчы. Не толькі з Саідам, Фрылам і акадэмічнай посткаланіялістыкай. Але перадусім несустрэчы з сваімі бліжэйшымі суседзямі. З Беларуссю і Ўкраінай.
2. Рыбы і людзі
Я не рыба, я іхтыолаг, заўважыў дакладчык.
Гэта быў прафесійны жарт. Мы сядзелі ў закрытым зуме, на семінары, абмяркоўвалі даклад пра беларускую рэвалюцыю. Ён быў адносна кароткі. Першыя паўгадзіны пра культурсацыялогію (каб стварыць інструменты). Потым дзесяць хвілін пра жнівень 2020 (каб нагадаць кантэкст). Напрыканцы канцэптуальнае: гэта была рэвалюцыя відовішча. Яна не мела ніякага сацыяльнага альбо палітычнага зместу, апрача ўласнай фенаменальнай перфарматыўнасці. Народ проста паказаў сябе. Выйшаў на сцэну гісторыі. Пагуляць па яе вуліцах і завулках.
У мяне заняло мову. А потым ледзьве не здарылася гістэрыка. Не толькі таму, што ўсё была праўдай: дакладна так мы і рабілі. Але гэта была тэза, з якой варта пачынаць думаць. Ставіць пытанні. А дакладчык завяршаў ёй свае развагі, і далей збіраўся думаць толькі пра тое, як і дзе друкаваць свае доследы.
Зрэшты, прэтэнзіяў быць не магло. Дакладчык быў іхтыёлагам.
***
Для тутэйшых іхтыолагаў былі цудоўныя дні. І яны іх заслужылі. Дзесяцігоддзі ім недадавалі ўвагі і вартасці. Беларусь як аб’ект даследаванняў існавала недзе на ўскрайку. Апошяя дыктатура, дэнацыяналізаваная нацыя. Так дзіўна, што вы ўвогуле яшчэ жывыя. А потым прыйшоў 2020 год і ўсё стала на патрэбныя месцы.
Цяпер яны рыхтавалі даклады і паведамленні, арганізоўвалі канферэнцыі, выдавалі зборнікі. Рэвалюцыя стала моднай тэмай. Да таго ж яна відавочна скончылася, завершылася, стала мёртвым аб’ектам. Можна дапісваць манаграфіі, не баючыся, што фінал паставіць пад пытанне высновы.
З рыбамі было больш складана. У нас не было такога аптымістычнага самаадчування.
***
На нашых вачох рассыпаліся ўдрызг спробы зразумець, што з намі адбываецца. Мы вялі семінар ад самага пачатку і прайшлі у ім усе стадыі. Ад эйфарыі і ўзнёсласці першых сустрэчаў, праз волю да веды падчас кульмінацыі, да трывогі і дэпрэсіі часоў пагрому.
Напачатку былі ідэі і схемы пра ўсіх, здавалася, яшчэ вось вось, і мы зразумеем. Потым пачаліся карпаратыўныя гульні. Кожны хацеў адгрызьці свой кавалачак славы.
Феміністкі напісалі, што гэта была жаночая рэвалюцыя. І адразу з’ехалі.
Прагрэсіўныя лібералы напісалі, што гэта іх рэвалюцыя, яна ўсіх вызваліла і цяпер усе свабодныя. Кансэрватары былі больш падазроныя. Яны не сумняваліся, што народ гераічны, а вось кіроўцы відавочна не тыя, і вялі не туды. І яны вагаліся: ці то хваліць народ, ці то ругаць «выпадковых лідараў».
Былі яшчэ творцы. У іх былі свае версіі.
Трагікамізм сітуацыі палягаў на тым, што ўсе мелі рацыю.
І феміністкі, і прагрэсісты з кансерватарамі, і нават паэты.
Рэвалюцыя ўсім дала болей, чым магчыма. Але на пэўны час.
Цяпер гэты час відавочна прамінуў. І было страшна. Што рэчы, якія выглядалі золатам і блёсткамі на рэвалюцыйнай сцэне, акажуцца, у святле новай эпохі, мішурой і падманкай.
***
Усё дайшло да кульмінацыі, а далей плаўна ўніз па колу. У зону звыклага, звычайнага. Вярнулася на свае месцы. Можна было агледзецца і падбіць рахункі. Карцінка была не для людзей са слабымі нервамі.
Мы былі на руінах. Па асфальце лязгалі расейскія танкі. Было няясна, ці гэта ўжо акупацыя надоўга, ці ўсё яшчэ ёсьць шанец.
Карпаратыўныя гульні сцішыліся. Ніхто не пісаў цяпер, што гэта былі «мы». Сапраўды. У турмах сядзела больш за тысячу закладнікаў. Адна палова краіны шчыра ненавідзела другую. Журналісты, захлынаючыся эмоцыямі, пісалі пра вайну.
Як мы да гэтага дайшлі? Пасьля ружаў і абдымкаў, чаяванняў у дворыках і салодкіх мрояў пра перамогу. І яшчэ адно. Пытанне, якое мы баяліся задаць нават шэптам.
Хто возьме на сябе адказнасць за ўсё гэта?
***
Пра рыбаў — вельмі добра, напісаў я ў чаце.
Толькі вось я не іхтыолаг. Я — рыба.
І, здаецца, самы час адплываць у глыбіні.
***
Яшчэ ўчора Менск нагадваў міжваенны Парыж: паўставалі і знікалі кавярні, кнігі і перфомансы ліліся ракой, айцішнікі дапамагалі катам і сабакам, сярэдні клас скупаў маёмасць і падарожнічаў.
Як і чаму ўсё гэта знікла?
Як і чаму ўлада, якая амаль перамагла, інтэгравала ў сябе ўсе формы супраціву, раптам знішчае свой уласны праект і бадзёрым крокам ідзе да самагубства, па дарозе заганяючы ўсіх у канцлагер імя Джоржыа Агамбена?
Гэта ўсё зрабіў ён, гаворыць А. Кіраўнік Газпрамбанка. Трэба быць поўнымі ідыётамі, каб паверыць, што ён сапраўды збіраўся перамагаць. Не кажучы пра рэвалюцыю. У лепшым выпадку, самым аптымістычным, адгрызці свае 10 працэнтаў і засесці ў парламент. З белымі стужкамі і падтрымкай Расеі.
Самае страшнае было б, калі б у яго атрымалася. Тады б мы мелі краіну не з двух бакоў, як цяпер, а толькі з аднаго. Турмы таксама былі б поўныя, але там бы сядзелі «эти ваши националисты».
Гэта ўсё канспіралогія, гаворыць Б. Так не бывае.
Так, канспіралогія, пагаджаецца А. Але бывае і не такое.
***
Проста завяршыўся посткамунізм, гаворыць С.
Дзесяцігоддзі катастроф і расчараванняў, якія мы заядалі чакалядкамі. Нас амаль трыццаць год трымалі на падкормцы. Эмоцый, чаканняў. Яшчэ крыху і мы пераможам. Будзе нашая ўлада.
Усё гэта спакушала. Хаця адразу было ясна: няма ніякага «мы», якое перамагае. І ўлада ніколі не бывае «нашай». Як толькі туды прыходзяць «нашыя», з імі адбываецца штосці дзіўнае, і яны адразу становяцца «нянашымі».
Пачыналася з адчування радасці. Будучыня зусім побач, яна ўжо здарылася з нашымі суседзямі. Засталося проста добра зрабіць хатняе заданне. Быць такімі як усе.
Потым гісторыкі напішуць, што сярэдні клас на Захадзе ішоў на дно ад 1972 года. Што за фасадам была няроўнасць і несправядлівасць. Што ўсё было падгнілае. А пасля 2008/9 пачало асыпацца на вачох. Што Ўсходняя Еўропа рана радавалася, калі падплыла на лядашчых баркасах да вялізарнага лайнера, з аркестрам на верхняй палубе. Бо гэта быў Тытанік.
Зло пад мікраскопам, — гаворыць С., вось што самае важнае. Гэта галоўны вынік, для нас і ўсяго света. Раптоўна змяніліся дыоптрыі, і ўсім стала відавочна, ва ўсёй агіднасці: у свеце пануе зло.
***
Што б там не напісалі іхтыолагі, я ведаю галоўны сакрэт беларускай рэвалюцыі. Але пра яго не раскажаш нават шэптам. Бо прамоўленыя словы адразу мяняюць свой сэнс. А напісаныя ды й дакладна не тыя. І ўсё ж.
Гэта было Паўстанне Рыб. Рэвалюцыя Антыпалітыкі.
Не штурм, не захоп улады. А паспяховы сыход з Замка. Уцёкі ў будучыню.
Мінулае гэта заўсёды сацыяльны праект. Супольная памяць, якой лёгка маніпуляваць. З будучыняй больш складана. Будучыня гэта надзея. Спадзяванне. І магчыма вера.
Будучыня адкрываецца не з-за таго, што хтосці яе прыдумаў альбо сканструяваў. А з-за таго, што ў чалавечай душы ёсць гэтае месца. І яно раптам рэагуе. На дабрыню. Радасць.
У гэтым сэнсе бязмэтна і безсэнсоўна хадзіць па вуліцах не такі глупы занятак: вярнуць сабе будучыню, – вось што было сапраўдным зместам рэвалюцыйных уцёкаў.
Тыя, хто туды сыйшоў, назад не вярнуцца.
***
Толькі гэта і мае сэнс, для любой рэвалюцыі: патрабаваць немагчымага.
Быць на ўзвышэннях разам з ветрам, падмываць муры разам з хваляй, практыкаваць свабоду разам з аблокамі.
Не супадаць ні з чым, ісці адасоблена. Быць заўсёды насустрач, а не насуперак.
Не супраціўляцца стыхіям, а скарыстаць іх магуту.
Напісаць новыя правілы для кіравання розумам.
Забараніць геапалітыку і пост-праўду.
Журналістам выпісваць прымусовы курс медытацыі за спробы торгаць эмоцыямі.
І паўтараць на ўроках пачатковай школы:
Мы не іхтыолагі. Мы рыбы.
3. Она утонула
— Господін презідент, что проізошло с Россіей?
— Она утонула.